Aanval op het recht

Columns van de Week

Columns van Amber Wiznitzer, Hans Stegeman en Teun van de Keuken

De stemmen van Vrij Nederland

Analyse

<p>Met het nadrukkelijk in de wachtkamer plaatsen van de VVD heeft verkenner Wouter Koolmees een dappere poging gedaan om bij deze formatie de inhoud weer leidend te maken. Waar het vorige kabinet vooral bezig was met beeldvorming, onderstrepen Rob Jetten (D66) en Henri Bontenbal (CDA) tot dusverre vooral hun ambitie om het land weer vooruit te helpen.</p>
<p>Hoewel politiek commentatoren er sinds de verkiezingen al blindelings vanuit gaan dat de VVD onmisbaar is voor de vorming van een nieuw kabinet, viel het tijdens het debat over de verkiezingsuitslag deze week moeilijk te missen in welke richting D66 en het CDA hun gedroomde coalitie zoeken. Jetten maakte tijdens het debat veelvuldig oogcontact met Bontenbal en Klaver, en de drie knikten instemmend wanneer een van de anderen sprak.</p>
<p>De chemie tussen de drie millennials is tegen het zere been van <span style="font-weight: 400;">Yeşilgöz</span>. Op X stelde ze: ‘De VVD waakt voor tijdrovende tussenstappen, Nederland heeft geen tijd te verliezen’. En ook tijdens het debat over de verkiezingsuitslag hintte <span style="font-weight: 400;">Yeşilgöz </span>dat de stap van Koolmees om met het CDA en D66 te beginnen, een opmaat naar een ‘links kabinet’ is.</p>
<p>Feit is dat de VVD van <span style="font-weight: 400;">Yeşilgöz </span>voorlopig langs de kant staat. Een bericht uit het <em>Algemeen Dagblad</em> van eerder deze week suggereerde al waarom. Op basis van bronnen rond Wouter Koolmees wist de krant te melden dat de verkenner zich kapot had geërgerd aan de compromisloze opstelling van de VVD-leider. Ze zou als een robot aan tafel hebben gezeten en haar grijsgedraaide plaat uit de campagne hebben herhaald. CDA-leider Henri Bontenbal zei de VVD momenteel niet als middenpartij te zien.</p>
<h5>WIJERS</h5>
<p>De keuze om voorlopig zonder de VVD te formeren, legt de nieuwe scheidslijnen in de Tweede Kamer haarfijn bloot. Enerzijds zijn er de geradicaliseerde partijen op rechts, die beeldvorming boven inhoud stellen. Hiertegenover staan de pragmatische idealisten die bereid zijn om kleine onderlinge geschillen te parkeren.</p>
<p>Met de keuze voor Hans Wijers leken de pragmatisten deze formatie het initiatief te krijgen. Als voormalig minister van Economische Zaken (1994-1998) en voormalig topman van AkzoNobel geldt Wijers als een bestuurlijk zwaargewicht. Gepokt en gemazeld in het grote bedrijfsleven, bekend met de complexiteit van het openbaar bestuur.</p>
<p>Als voormalig lid van Paars-I weet Wijers bovendien uit eerste hand dat het wel degelijk mogelijk is om sociaaldemocraten en liberalen om de tafel te krijgen. Maar dat was gerekend buiten de onzichtbare krachten die ons landsbestuur steeds verder naar rechts stuwen.</p>
<p>Het moet Wijers vrijwel direct na zijn aanstelling duidelijk zijn geworden dat de mores op het Binnenhof zijn veranderd. De parlementaire pers begon hem te bestoken met kritische vragen naar aanleiding van berichtgeving in <em>NRC</em> en <em>de Telegraaf</em>. De kranten meldden uren na zijn aanstelling dat Wijers VVD-leider Dilan <span style="font-weight: 400;">Yeşilgöz </span> op een feestje van media-ondernemer Willem Sijthoff  ‘een leugenaar’ zou hebben genoemd.</p>
<blockquote><p>Feitelijk valt er weinig op af te dingen dat <span style="font-weight: 400;">Yeşilgöz </span>een wel heel losse relatie onderhoudt met de waarheid</p></blockquote>
<p>Hoewel Wijers zegt de uitspraken niet te kunnen herinneren – en journalist Eric Smit van <em>Follow the Money</em> verklaarde dat niet de informateur maar <em>hij</em> de gewraakte uitspraken deed – spendeerde Wijers de rest van de politieke week aan het beantwoorden van de vraag of hij nog wel de juiste man is om het precaire proces van een formatie in goede banen te leiden.</p>
<h5>grove leugens</h5>
<p>Opmerkelijk, want feitelijk valt er weinig af te dingen op de constatering dat <span style="font-weight: 400;">Yeşilgöz </span>een wel heel losse relatie onderhoudt met de waarheid.</p>
<p>Zo bracht de VVD-voorvrouw als minister van Justitie en Veiligheid het laatste kabinet-Rutte moedwillig ten val met een leugen over ‘nareis op nareis’. <span style="font-weight: 400;">Yeşilgöz</span> stelde destijds dat er jaarlijks ‘heel veel’ en ‘duizenden mensen’ naar Nederland komen via ‘nareis op nareis’. Cijfers van de IND toonden later dat ‘nareis op nareis’ slechts enkele tientallen keren per jaar voorkomt.</p>
<p>Als lijsttrekker bediende <span style="font-weight: 400;">Yeşilgöz</span> zich bij herhaling eveneens van grove leugens over haar opponenten, in de hoop in het gevlij van de kiezer te komen. Zo zou Bontenbal van gezinnen met een koophuis volgens Yeşilgöz 400 euro per maand ‘afpakken’ door de hypotheekrente af te schaffen. <em>RTL</em> factcheckte achteraf dat dit alleen geldt als de hypotheekrenteaftrek in één klap wordt afgeschaft. Het CDA neemt echter dertig jaar de tijd voor de maatregel.</p>
<p>GroenLinks-PvdA-leider Frans Timmermans werd er structureel van beticht veel geld te willen ophalen ‘bij al die hardwerkende Nederlanders’. Volgens <span style="font-weight: 400;">Yeşilgöz</span> wil GroenLinks-PvdA belastingen verhogen, en de VVD belastingen verlagen. Ook dit was ver bezijden de waarheid. De doorberekeningen van het Centraal Planbureau (CPB) toonden juist hoe GroenLinks-PvdA de hoogste koopkrachtverbetering voor werkenden in petto had.</p>
<h5>Stille revolutie</h5>
<p>Dat niet <span style="font-weight: 400;">Yeşilgöz</span> maar Wijers zich dagenlang moest verantwoorden over het feit dat hij <span style="font-weight: 400;">Yeşilgöz</span> (g)een leugenaar noemde, is veelzeggend over de stille revolutie die zich aan het Binnenhof heeft voltrokken. Waar het in de Paarse jaren nog de politicus was die het veld moest ruimen wanneer deze werd betrapt op flagrante leugens, is het nu de boodschapper die zich in de media moet verantwoorden.</p>
<p><span style="font-weight: 400;">Yeşilgöz </span>zal ongetwijfeld moed putten uit het feit dat niet zij maar Wijers het veld heeft moeten ruimen, nadat een oud appje van hem opdook waarin hij repte over ‘die feeks van de VVD’. Belangrijker is om te constateren op welk kruispunt in de geschiedenis <span style="font-weight: 400;">Yeşilgöz</span> haar partij  – en daarmee het land – heeft gemanoeuvreerd.</p>
<p>Jetten, Klaver en Bontenbal staan in de startblokken om een kabinet te formeren dat de ambitie heeft om de acute problemen van het land daadwerkelijk op te lossen. En dat de democratische tradities van weleer in ere herstelt. Het drietal is bereid om hiertoe de toorn van populistische volksmenners te trotseren. Rest de vraag in hoeverre de VVD de moed heeft om terug te keren naar het redelijke midden. Of dat ze hun tentje definitief opzetten in het kamp van Eerdmans, Wilders en De Vos.</p>
<p><span style="font-weight: 400;">
<div class="newsletter-teaser bg-gray">
    <div class="teaser__content__container">
                    <div class="teaser__header">Blijf vrij van geest. Lees onze nieuwsbrief.</div>
        
                    <div class="teaser__text">Ontvang de beste verhalen van Vrij Nederland twee keer per week in je mail. In elke nieuwsbrief ontvang je één artikel helemaal gratis.</div>
            </div>

    <div class="teaser__btn__container">
                    <div class="teaser__btn">
                <a class="btn btn--rounded btn--white-bg" 
                    href="/service/nieuwsbrieven"
                    data-ga-category="banner-newsletter-button" 
                    data-ga-label="Blijf vrij van geest. Lees onze nieuwsbrief." 
                    data-ga-action="clicked">Ja, dit wil ik ></a>
            </div>
            </div>
</div></span></p>


Sander Heijne

Yasmin Ait Abderrahman

Maar Yeşilgöz ís toch een leugenaar?

Onderzoek

<p>Op het ministerie van Infrastructuur en Waterstraat zwaaiden anderhalf jaar lang PVV-bewindspersonen de scepter: minister Barry Madlener en staatssecretaris Chris Jansen. Madlener wilde sinds zijn aantreden vliegen, vliegen, vliegen. Belangen van omwonenden en effecten van milieuschade hadden geen prioriteit.</p>
<p>Uit gesprekken met bronnen rond de top van verschillende ministeries blijkt dat de hoogste ambtenaar op het ministerie van Infrastructuur en Waterstaat, secretaris-generaal Jan Hendrik Dronkers, lagergeplaatste ambtenaren onder druk zette om feiten aan te passen of onwelgevallige rapporten onder de pet te houden.</p>
<p>In lijn met de wensen van PVV-minister Barry Madlener vroeg Dronkers zijn collega&#8217;s om rapporten over de geluids- en milieu-effecten van vliegverkeer achter te houden voor de Tweede Kamer. Ook drong Dronkers erop aan om berekeningen aan te passen met als doel om de schadelijke effecten van vliegverkeer af te zwakken.</p>
<p>Dronkers werkte daarbij meermaals om zijn collega-topambtenaren heen. Teksten van directeur-generaals met principiële bezwaren werden zonder hun medeweten door hem aangepast. Directeur-generaal Ruth Clabbers kon deze manier van werken niet rijmen met haar geweten en legde haar functie neer.</p>
<p>Het is niet de normale gang van zaken, benadrukt een woordvoerder van het ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties, waar de afdeling Dialoog &amp; Ethiek onder valt. Sinds de Toeslagenaffaire organiseert de afdeling lezingen voor ambtenaren over morele vraagstukken. ‘De directeur-generaal draagt inhoudelijk verantwoordelijkheid voor beleid. Een SG is verantwoordelijk voor de organisatie van het ministerie als geheel maar bemoeit zich in principe niet met de inhoud. Aanpassingen moeten altijd in afstemming gebeuren.’</p>
<p>Een ander voorval dat bij ambtenaren op het departement veel ongenoegen losmaakte, was dat staatssecretaris Chris Jansen zich in september 2024 openlijk schaarde achter de ‘minder, minder’-uitspraak van Wilders. Het duurde meer dan een week voordat Dronkers een mail stuurde aan het personeel, waarin hij stelde dat het een ‘ongemakkelijke week’ was geweest, dat het ‘roerige tijden’ waren en dat hij het belangrijk vond dat alle ambtenaren zich thuis voelden. Intern bleef bij ambtenaren het gevoel leven dat Dronkers geen grens trok richting de staatssecretaris; daar deed deze ‘vage’ en ‘nietszeggende’ mail niets aan af.</p>
<p>Na de val van het kabinet postte Dronkers op LinkedIn een foto waarop hij trots staat met zijn armen om de PVV-bewindspersonen heen geslagen. ‘Mijn grote dank voor hun betrokkenheid bij het departement en alle IenW-thema’s.’ Sommige ambtenaren zagen in deze post het bewijs van de normalisering van extreemrechtse bewindspersonen.</p>
<a data-ga-category="embedded-article" data-ga-action="clicked" data-ga-label="" href="https://www.vn.nl/product/vrij-nederland-november-2025/" class="article-embed article-embed--left article-embed--new"><span class="article-embed__image" style="background-image:url(https://www.vn.nl/wp-content/uploads/fly-images/893706/Hormonen-webshop-3d-520x520-cc.png);"></span><span class="article-embed__content"><span class="article-embed__read-more">Bestel 'm hier</span><span class="article-embed__title">Dit verhaal komt uit ons nieuwe nummer, met als thema ‘horrorhormonen’! Heb jij hem al in huis?</span><span class="article-embed__date">4 november 2025</span></span></a>
<h5>Kleurloze uitvoerders</h5>
<p>We zien ambtenaren vaak als loyale, politiek kleurloze uitvoerders van beleid. Gebonden aan de ambtseed en betaald door de samenleving zorgen ze ervoor dat ministers en staatssecretarissen zo goed mogelijk geïnformeerd zijn én zich aan de wet houden. Maar op die rol staat steeds meer spanning. Want wat doe je als ambtenaar wanneer je beleid moet uitvoeren dat in strijd is met rechtsstatelijke grenzen of met je eigen morele grenzen?</p>
<p>Uit een rondgang langs (top)ambtenaren, oud-ambtenaren en diplomaten op de verschillende ministeries blijkt dat steeds meer ambtenaren worstelen met hun rol. Allemaal uiten ze dat op een andere manier. De één worstelt in stilte met loyaliteitsdilemma’s, de ander beraadt zich, weer anderen spreken zich publiekelijk uit.</p>
<blockquote><p>Het begon met een kleine groep, inmiddels staan er wekelijks steevast duizend demonstranten</p></blockquote>
<p>Donderdagmiddag, voor Rijkskantoor Rijnstraat 8 in Den Haag, het gebouw waar het ministerie van Buitenlandse Zaken is gezeteld, zijn ambtenaren elke donderdag aan het demonstreren tegen het Gazabeleid van het kabinet. Er worden A4-tjes uitgedeeld waar Artikel 90 van de grondwet op staat afgedrukt: ‘De regering bevordert de internationale rechtsorde.’ Een <em>reminder</em> aan alle medewerkers.</p>
<p>Het is geen spontane actie. Al 88 donderdagen protesteren de ambtenaren hier, week in week uit. Het begon met een kleine groep, inmiddels staan er wekelijks steevast duizend demonstranten. Dat gaat iedere keer volgens hetzelfde ritueel: de ambtenaren gaan op de grond zitten, er volgt een speech, dan een stilte van een kwartier, die wordt afgesloten met een lang en luid applaus.</p>
<p><img decoding="async" class="alignnone size-image_1280 wp-image-895108" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2025/11/AmbtenarenBlok-1280x1280.jpg" srcset="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2025/11/AmbtenarenBlok-640x640.jpg 640w, https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2025/11/AmbtenarenBlok-1280x1280.jpg 1280w" alt="" width="1280" height="1280" /></p>
<h5>Obstructie</h5>
<p>Kritische advisering is een van de belangrijkste taken van een ambtenaar. Het houdt in dat je de minister zo goed mogelijk adviseert vanuit je expertise, je bent de beleidsexpert en daarmee de belangrijkste interne kritische toets, of zelfs ‘interne activist’. Zo proberen ambtenaren op ministeries, in de regel achter gesloten deuren, hun minister of staatssecretaris te wijzen op mogelijkheden en risico’s van beleidskeuzes. Zo zorgen ze er als ‘derde macht’ voor dat beleid niet ontspoort.</p>
<p>Ambtenaren kiezen doorgaans voor dit werk vanuit maatschappelijke betrokkenheid en de wens om iets aan de samenleving bij te dragen. Of kritische adviezen de top van ministeries bereiken, blijkt erg afhankelijk van de ‘tussenlagen’, oftewel van de leidinggevende ambtenaren die de nota’s van beleidsmedewerkers doorzetten naar de top van het ministerie. En daar vindt vaak obstructie plaats.</p>
<p>Voormalig diplomaat Berber van der Woude: ‘In theorie kunnen ambtenaren vrij en kritisch adviseren. Soms word je alleen niet door de minister onder druk gezet, maar door je eigen ambtelijke collega’s die een paar niveautjes hoger zitten. Dat is problematisch.’</p>
<blockquote><p>Ambtenaren binnen het ministerie van Buitenlandse Zaken werden nadrukkelijk aangespoord om discussies over buitenlandbeleid ‘horizontaal’ te voeren. Onderling dus</p></blockquote>
<p>‘Je bent afhankelijk van de opvatting van je manager’, zegt een beleidsmedewerker op het ministerie van Buitenlandse Zaken, die niet met haar naam genoemd wil worden. ‘Soms wordt échte tegenspraak gewoon niet gefaciliteerd. Dan zit je daar met je goede gedrag.’</p>
<p>Zo werden ambtenaren binnen het ministerie van Buitenlandse Zaken (BZ) na 7 oktober 2023 nadrukkelijk aangespoord om discussies over buitenlandbeleid voornamelijk ‘horizontaal’ te voeren. Onderling dus, met de collega’s op dezelfde hiërarchische, maar niet met een meerdere of met de top van het ministerie.</p>
<p>Binnen het ministerie van BZ werden ambtenaren uit elkaar gespeeld. Zo werden ambtenaren die inhoudelijke kritiek op het Israël/Gaza-beleid hadden maar niet op dat dossier werkten, onder druk gezet om zich er niet mee te bemoeien. Dat zou volgens de ambtelijke top een teken van wantrouwen zijn ten opzichte van de collega’s die wél op het dossier werkten. Het was een verdeel-en-heersstrategie die werkte.</p>
<p><img decoding="async" class="alignnone size-image_1280 wp-image-895109" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2025/11/Ambtenarentwee-1280x1748.jpg" srcset="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2025/11/Ambtenarentwee-640x874.jpg 640w, https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2025/11/Ambtenarentwee-1280x1748.jpg 1280w" alt="" width="1280" height="1748" /></p>
<h5>‘Diversity of thought’</h5>
<p>En dat terwijl ambtenaren zich sinds de aanpassing van de ambtseed in 2023 juist gesteund voelden om kritisch te adviseren. In de nieuwe ambtseed werd de nadruk verschoven van loyaliteit richting de bewindspersoon naar ‘verantwoordelijkheid richting de samenleving’ en ‘rechtvaardigheid, gelijkwaardigheid en respect’. Sindsdien voelen ambtenaren zich gesterkt om tegen bewindspersonen in te gaan en wordt een nieuwe generatie ambtenaren opgevoed met het idee dat loyaliteit meer gebonden is aan de grondwet en samenleving dan aan de specifieke bewindspersoon.</p>
<p>Dat bleek nodig. Sinds het aantreden van het kabinet-Schoof, hebben steeds meer ambtenaren last van gewetensbezwaren. Met name de Nederlandse opstelling ten aanzien van Israël en Palestina blijkt al jarenlang een splijtzwam voor veel ambtenaren. Dat ervoer ook voormalig diplomaat Angélique Eijpe in 2021, toen Israël Gaza al bombardeerde. Met een groep van tien ambtenaren die op het dossier werkten of hadden gewerkt constateerde Eijpe dat het Nederlandse beleid rondom een tweestatenoplossing niet werkte, en dat het Israëlische geweld richting Palestijnen steeds erger werd.</p>
<p>De ambtenaren schreven een brief aan minister Stef Blok (VVD), die later werd vervangen door Wopke Hoekstra (CDA). Hoekstra vroeg ambtenaren bij zijn aantreden om direct contact met hem te zoeken als ze zorgen hebben of andere perspectieven hebben op beleid. Ook hij kreeg, samen met Liesje Schreinemacher (VVD), een mail van Eijpe met bijgevoegd de brief van de tien ambtenaren. De mails gingen ook naar Paul Huijts, secretaris-generaal van het ministerie van Buitenlandse Zaken, die voorheen SG was onder Mark Rutte.</p>
<blockquote><p>In de mail aan Bruins Slot schrijft ze: ‘Op dit moment voltrekt zich in Gaza voor onze ogen een aangekondigde genocide’</p></blockquote>
<p>In de mails uit 2021 en 2022, in handen van Vrij Nederland, waarschuwen de diplomaten dat de Nederlandse inzet voor een tweestatenoplossing ‘problematisch en een gepasseerd station’ is. De ambtenaren wijzen erop dat het streven naar een tweestatenoplossing in de praktijk een ‘apartheidsrealiteit’ is. En dat Israël, zonder externe druk of interventie, nooit eigenstandig die realiteit tegen zal gaan.</p>
<p>‘Aan Palestijnse zijde zal verzet tegen onderdrukking, apartheid, geïnstitutionaliseerde rechtsongelijkheid, of welke benaming men ook kiest, niet stoppen tot die realiteit wordt aangepakt’, schrijven de diplomaten.</p>
<p>Ondanks expliciete uitnodiging van ministers om kritisch te zijn, bleek de brief van de bezorgde ambtenaren in de praktijk niet in goede aarde te vallen. Wat volgde was niet een gesprek met de minister, maar met secretaris-generaal Paul Huijts. Het gesprek ging niet over de inhoud van de brief, maar over het versturen van de brief <em>an sich</em>. Huijts maakte tussen de regels door duidelijk: het was ongehoord dat de diplomaten op deze manier hun zorgen richting de minister wilden uiten.</p>
<p>Andere bronnen bevestigen dat Huijts bepaald niet stond te wachten op tegenspraak, specifiek op dit dossier, en ook niet blij was met de demonstraties voor het ministerie. Aan Huijts schrijft Eijpe, die op dat moment als Coördinator Veilige Werkomgeving moet toezien op ruimte voor tegenspraak en <em>diversity of thought</em> van ambtenaren, in 2022: ‘Verschillende mede-ondertekenaars van de brief twijfelen nu [om opnieuw te mailen] vanwege signalen die ze hadden opgevangen dat het niet overal in goede aarde was gevallen. Ook de oproep van de minister (om hem direct te benaderen, red.), deed daar niet direct aan af voor hen. (&#8230;) Het voelt kwetsbaar dit te doen, maar ik vertrouw ook op de organisatie en mijn professionele en morele kompas.’ Huijts reageert daar niet op.</p>
<p>Twee jaar later, bij het aantreden van Hanke Bruins Slot als minister van Buitenlandse Zaken, probeert Eijpe opnieuw aan de bel te trekken, wanneer Israël na 7 oktober 2023 Gaza opnieuw bombardeert. Ze wordt door het secretariaat van de minister verwezen naar de persoonlijk secretaris, en door de persoonlijk secretaris naar de secretaresse van de secretaris-generaal Paul Huijts.</p>
<p>Eijpe besluit Huijts en Bruins Slot te mailen. In de mail aan Bruins Slot schrijft ze: ‘Op dit moment voltrekt zich in Gaza voor onze ogen een aangekondigde genocide.’ Ze wijst Bruins Slot en Huijts erop dat Nederland Israël volledig de vrije hand heeft gegeven, en dat de opstelling diametraal tegen onze kernwaarden het internationaal humanitair recht staat. ‘Onder andere om te voorkomen dat er over een X aantal jaar door een enquetecommissie de conclusie wordt getrokken dat we hier een genocide hebben gesteund.’</p>
<p><img decoding="async" class="alignnone size-image_1280 wp-image-895112" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2025/11/AmbtenarenBlok3-1280x1280.jpg" srcset="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2025/11/AmbtenarenBlok3-640x640.jpg 640w, https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2025/11/AmbtenarenBlok3-1280x1280.jpg 1280w" alt="" width="1280" height="1280" /></p>
<h5>Vertrekken</h5>
<p>De hele episode leidde ertoe dat Eijpe eind vorig jaar haar biezen pakte vanwege gewetensbezwaren tegen het kabinetsstandpunt ten aanzien van Gaza. En de casus Eijpe staat allesbehalve op zichzelf. Ook op andere ministeries, waaronder bij Sociale Zaken en Buitenlandse Zaken, hebben ambtenaren onder de extreemrechtse wind van het kabinet Schoof het afgelopen jaar besloten hun functie neer te leggen vanwege gewetensbezwaar.</p>
<p>Ook koning Willem-Alexander moedigde ambtenaren aan om te vertrekken. Tijdens een werkbezoek in juni 2024 in New York zei hij over ambtenaren die moeite hebben met werken voor het kabinet-Schoof: ‘Het staat iedereen vrij die met zijn geweten niet overeen kan komen, om een andere baan te zoeken.’</p>
<p>‘Het gemak waarmee wordt gezegd dat je weg kan gaan, vind ik ergerlijk’, zegt oud-diplomaat en voormalig GroenLinks-fractievoorzitter Bram van Ojik, die tussen 2010 en 2012 als diplomaat zag hoe de sfeer op het ministerie van Buitenlandse Zaken veranderde onder minister Uri Rosenthal (VVD) onder invloed van de gedoogconstructie met de PVV.</p>
<blockquote><p>Van der Woude: ‘Ik vind dat ambtenaren, als er grondwettelijke grenzen worden overschreden, een plicht hebben om te lekken’</p></blockquote>
<p>Het aanmoedigen van mensen om te vertrekken als het beleid ‘je niet zint’, brengt het risico met zich mee dat kritische advisering juist verdwijnt. ‘Dat is een dilemma, want enerzijds heb ik moeite met werken voor een extreemrechts kabinet’, zegt een beleidsmedewerker van de afdeling Hersteloperatie Toeslagen, ‘maar als alle ambtenaren met kritische perspectieven weggaan, wie blijven er dan nog over om het kabinet de goede richting in te duwen?’</p>
<p>Van Ojik pleit dan ook voor een ‘time-out’ voor ambtenaren die gewetensbezwaren hebben. ‘Tussen het loyaal uitvoeren wat de minister heeft besloten en het nemen van ontslag moet een tussenweg bestaan, zoals overplaatsing naar een ander departement, waarin je kunt nadenken of op zoek kunt gaan naar ander werk.’</p>
<p>Voormalig diplomaat Van der Woude is stelliger: ‘Ik vind dat ambtenaren, als er grondwettelijke grenzen worden overschreden, een plicht hebben om te lekken.’ Volgens haar wordt op ministeries kritiek op de Nederlandse inzet ten aanzien van het ‘Midden-Oosten Vredesproces’ nu vaak afgedaan met ‘begrip voor emoties’. Er worden bijeenkomsten georganiseerd waar ambtenaren hun zorgen en emoties kunnen delen. ‘Maar dat ambtenaren adviseren vanuit hun expertise en professionele integriteit, wordt vaak niet onderkend’, aldus Van der Woude.</p>
<p>Ook Eijpe kreeg een dergelijke reactie van Huijts per mail: ‘Ik begrijp hoe moeilijk deze tijd voor jou is. De beelden van wat je hoort van familie en vrienden moet heel zwaar voor je zijn’, om haar vervolgens te laten weten dat het ‘volstrekt onwerkbaar en niet professioneel’ is om de minister op deze manier te benaderen.</p>
<p>Huijts vindt dat Eijpe ten onrechte een beroep doet op tegenspraak door een gesprek met de minister te vragen. ‘We hebben allemaal over van alles opvattingen’, schrijft hij. Tegenspraak is belangrijk, volgens hem, maar ‘nadrukkelijk op het terrein waar je werkt. Het is geen uitnodiging aan alle medewerkers om zich te mengen in beleidsvorming op terreinen waar ze zelf niet actief zijn.’ Voor Eijpe is dit een onbegrijpelijke reactie, aangezien ze juist was aangesteld om erop toe te zien dat die ruimte er wél was.</p>
<p><img decoding="async" class="alignnone size-image_1280 wp-image-895124" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2025/11/AmbtenaarVijf-1280x1280.jpg" srcset="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2025/11/AmbtenaarVijf-640x640.jpg 640w, https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2025/11/AmbtenaarVijf-1280x1280.jpg 1280w" alt="" width="1280" height="1280" /></p>
<div class="info-box">
<h5>nawoord</h5>
<p>Eijpe is sinds haar vertrek, veelal onbezoldigd, actief in lobby en advocacy gericht op Gaza. Ruth Clabbers heeft volgens haar LinkedIn nog geen nieuwe baan. Huijts is op voordracht van de minister van Buitenlandse Zaken benoemd tot ambassadeur in Londen, en wil niet persoonlijk reageren op het verhaal.</p>
<p>Het ministerie van Buitenlandse Zaken laat namens Huijts weten: ‘De ontwikkelingen in Gaza hebben de afgelopen jaren veel losgemaakt in de Nederlandse samenleving. Dat was ook merkbaar binnen de BZ-organisatie. Onder leiding van Paul Huijts heeft BZ in diverse bijeenkomsten en gespreksvormen ruimte gegeven aan medewerkers om zich uit te spreken, ook over de mogelijkheden om inhoudelijk advies over het onderwerp uit te brengen. Daarbij is vanaf het begin aangegeven dat er veel ruimte is voor ambtelijke tegenspraak en dat het belangrijk is dat verschillende invalshoeken in de advisering worden meegenomen, maar dat de ambtelijke advisering in eerste instantie loopt via de collega’s die actief zijn op het betreffende dossier.’</p>
<p>Jan Hendrik Dronkers:<br />
‘Als secretaris-generaal is het mijn taak een brug te slaan tussen het ambtelijk apparaat en bewindspersonen. Dat is altijd een uitdagende opdracht. En zo ook het afgelopen jaar. Ik probeer mijn rol als SG altijd naar eer en geweten in te vullen, zowel naar ambtenaren als naar bewindspersonen. Ik herken mij niet in het geschetste beeld, dat naar mijn mening ongenuanceerd en onjuist is. Ik distantieer me van de inhoud en laat de verantwoordelijkheid van dit artikel aan Vrij Nederland.’</p>
<p>Dit is een bewerkte versie van het artikel uit het maandblad.</p>
</div>


Ambtenaar onder extreemrechts kabinet

Reconstructie

<p>Als de eerste cijfers van de exitpoll op het grote scherm verschijnen, gaat er een golf van verslagenheid door de Maassilo in Rotterdam. Het is woensdagavond, tegen tienen. ‘Wat zijn jullie lief voor me’, zegt Timmermans als hij het podium betreedt om zijn vertrek aan te kondigen. ‘Hou je hoofd hoog, Fransie!’, hoor je iemand roepen. Net als twee jaar eerder liepen de verkiezingen uit op een deceptie voor de linkse fusiepartij.</p>
<p>Timmermans vangt de kogel op: ‘Ik ben er niet in geslaagd mensen op ons te laten stemmen. Dus is het tijd dat ik een stap terug doe en de leiding van onze beweging overdraag aan een volgende generatie.’ Direct na zijn emotionele speech verlaat Timmermans de Maassilo. Hij laat zijn partij in verwarring achter.</p>
<p>Het is de vraag in hoeverre het lek bij de fusiepartij boven is met het vertrek van de leider. De beperkingen van lijsttrekker Timmermans zijn breed uitgemeten, maar ‘de oorzaak lag niet alleen bij Timmermans’, zeggen ingewijden en campagne-experts.</p>
<p>Het probleem is fundamenteler.</p>
<h5>Amateuristisch campagneteam</h5>
<p>Waar D66, het CDA en de VVD hun campagneteams volledig hebben geprofessionaliseerd, was de campagne van GroenLinks-PvdA amateuristisch. De campagneleider, voorheen onder meer politiek assistent van de Amsterdamse burgemeesters Eberhard van der Laan (PvdA) en Femke Halsema (GroenLinks) had nooit eerder een grote campagne geleid.</p>
<p>De aanstelling van een nieuw Hoofd Communicatie, een half jaar voor de verkiezingen, liep eveneens mis. De frisse kracht was net terug uit België. Daar had hij als communicatieadviseur gewerkt bij de Vlaamse zusterpartij Vooruit. Na een belletje naar Brussel leek de referentie van de Belgische werkgever positief. Hij had ervaring binnen de sociaaldemocratische familie, en was bekend met de toon en strategie van progressieve politiek. Maar al snel bleek dat de functie in België van een heel ander kaliber was geweest dan de functie bij GroenLinks-PvdA. Achteraf bleken Vlamingen met ‘voorlichter’ iets heel anders te bedoelen dan Nederlanders. Waar de fusiepartij een strateeg dacht binnen te halen, kregen ze een debattrainer met ambities.</p>
<blockquote><p>Volgens ingewijden functioneerde de campagneleiding slecht, en werd er weinig geluisterd naar feedback vanuit de fractie</p></blockquote>
<p>Het nieuwe Hoofd Communicatie moest leidinggeven aan woordvoerders, speechschrijvers en het communicatieteam, waar de lijnen van de campagne uitgezet werden. Dat liep niet goed af. Volgens ingewijden functioneerde de onervaren campagneleiding slecht, en werd er weinig geluisterd naar feedback vanuit de fractie. ‘Er was geen strategie’, zegt een betrokkene. Niet in het begin, toen zijn kansen nog open lagen en ook niet aan het eind. ‘De laatste twee weken van de campagne wisten we niet wat we gingen doen.’</p>
<p>Het was alsof je na twee kickbokslessen in de ring stapt met Badr Hari, en verbaasd bent dat je knock-out wordt geslagen.</p>
<h5>Vijfpuntenplan</h5>
<p>De onervarenheid van Team Timmermans resulteerde in een campagne gebaseerd op een vijfpuntenplan, met beloftes als ‘de basis op orde’ en ‘samen strijden voor een groene toekomst’. Een basisfout, zegt voormalig VVD-campagnestrateeg Bas Erlings en schrijver van het boek <em>Het spel van de populist: hoe zij het spelen, en wij het winnen</em>.</p>
<p>Als voormalig spindoctor van Mark Rutte maakte Erlings furore met campagneboodschappen als: <em>Normaal. Doen</em>. ‘Het brein van een kiezer kan hooguit drie punten onthouden. Zo’n vijfpuntenplan is te complex, dat kan nooit aanslaan’, zegt hij.</p>
<p>Het campagneteam slaagde er evenmin in om hun lijsttrekker voor te bereiden op wat hem te wachten stond. Timmermans schrok van het verharde politieke klimaat. In debatten liet hij zich verleiden tot beschouwingen over de ‘mediaan van koopkrachtontwikkeling’. Tot ontzetting van een partijgenoot: ‘Je gaat me niet vertellen dat je een man, die zeven talen spreekt, niet kan leren om wat simpeler te praten.’</p>
<p>De kritiek op het bestuurlijke taalgebruik binnen de partij is niet nieuw. Het gebrek aan een heldere, begrijpelijke campagneboodschap werd al in 2021 aangekaart binnen de PvdA. Op dat moment stond de samenwerking met GroenLinks nog in de kinderschoenen. Een commissie onder leiding van oud-politicus Martijn van Dam, met onder meer Kamerlid Habtamu de Hoop en de Amsterdamse fractievoorzitter Marjolein Moorman, kwam toen met het dringende advies niet langer over ‘bestaanszekerheid’ te spreken omdat die term geassocieerd wordt met behoudzucht, niet met hoop op een betere toekomst.</p>
<p>Bovendien, stelde de commissie, worden termen als ‘bestaanszekerheid’ helemaal niet begrepen door de praktisch opgeleide Nederlanders die de partij zo graag wil aanspreken. Termen als ‘eerlijk’ sluiten veel meer aan bij de emoties en de ervaringen van kiezers.</p>
<p>‘Als mensen in een distributiecentrum worden afgeknepen in flexbanen en geen schijn van kans hebben op een sociale huurwoning terwijl ze zien dat mensen in dure koophuizen steeds rijker worden, is dat niet eerlijk’, zegt een van de voormalige leden van de commissie. ‘Dan moet je dat ook zo noemen.’</p>
<p>Met het advies werd niets gedaan.</p>
<h5>Als Poetin belt</h5>
<p>Een tweede gemiste kans is het gebrek aan erkenning van de grote kwaliteiten die Timmermans wel meebracht als lijsttrekker, zegt Erlings. De voormalige VVD-strateeg denkt dat weinig mensen twijfelen aan Timmermans’ vermogen om een kabinet door crises te leiden. ‘Wie wil je dat de telefoon opneemt als Poetin belt?’, vraagt Erlings. ‘Het is onbegrijpelijk dat GroenLinks-PvdA niet dat sterkste punt van Timmermans naar voren heeft gebracht. Geen enkele andere kandidaat was zo’n sterke en ervaren leider.’</p>
<p>In plaats van de aanval te openen en te hameren op de zwaktes van de tegenpartijen, liet hij zich continu in het defensief drijven.</p>
<p>‘De partij is in het defensief gedwongen door onder meer uitspraken van Yeşilgöz dat de partij ‘‘radicaallinks’’ zou zijn’, zegt politicoloog aan de Universiteit van Amsterdam Matthijs Rooduijn. ‘Het is moeilijk om je aan dat frame te onttrekken, behalve door te zeggen dat je wél een degelijke partij bent.’</p>
<blockquote><p>Er moest meer ingezet worden op Timmermans als premierskandidaat, die wilde knokken voor de zaak. Het campagneteam wuifde het weg</p></blockquote>
<p>Maar Erlings zegt: ‘Je kan daardoor ook juist in de aanval gedwongen worden. Ze hadden de VVD in het verdomhoekje kunnen duwen met het frame van ‘‘die klote VVD’ers met hun nepkeuzes’’. Of ze hadden Dick Schoof als angstbeeld neer kunnen zetten: ‘‘Zo’n premier willen we niet. We hebben een ervaren leider nodig, die iedereen kent en iedereen aan kan, en hier is hij!’’’</p>
<p>Dit is niet alleen wijsheid achteraf. Ook binnen de Tweede Kamerfractie werd deze kritiek geuit toen Bontenbal op kop lag voor het premierschap. Er moest meer ingezet worden op Timmermans als premierskandidaat, die wilde knokken voor de zaak. Het campagneteam wuifde het weg. Ook toen de ster van Bontenbal bleef stijgen en Timmermans door Jetten tijdens het <em>RTL</em>-verkiezingsdebat in de schaduw werd gezet als Wilders-uitdager op links.</p>
<p>Voor veel kijkers was het debat een verademing. Voor het eerst in jaren was de toon minder grimmig, door de afwezigheid van Wilders. Alleen was het niet Frans Timmermans die van de situatie wist te profiteren, maar Rob Jetten, die Wilders verving. Hij verscheen bruisend van de energie voor de camera’s.</p>
<p>Dat een kundig campagneteam de race zelfs nog in de laatste dagen voor de verkiezingen kan keren, bewees team-Yeşilgöz. Het lukte de partij om in de slotfase weggelopen kiezers weer aan zich te binden met de slogan <em>Toch maar weer VVD. </em>Menig kiezer kon grote partijen in steekwoorden vatten. D66: optimisme. CDA: fatsoen. VVD: centrumrechts. GroenLinks-PvdA bleef achter. ‘Bij GroenLinks-PvdA leek het alsof je campagnevoeren er even bij kunt doen, terwijl partijen als D66, het CDA en VVD wél lieten zien dat campagnevoeren een vak is’, aldus Erlings.</p>
<h5>De jonge kiezer</h5>
<p>Het verbaasde partijmedewerkers niets dat de poging om jonge kiezers te trekken faliekant mislukte. Er zat niemand van onder de 35 in het campagneteam. Terwijl er veel jong talent rondloopt bij de fractie met ideeën over de campagne. De ‘sociale meerderheid’, waar GroenLinks-PvdA-campagne mee voerde, werd intern bekritiseerd als holle term.</p>
<p>Binnen het campagneteam wordt vol bewondering gekeken naar de Amerikaanse sociaaldemocraat Zohran Mamdani, die 4 november hoogstwaarschijnlijk mede dankzij de steun van Trump-stemmers wordt gekozen als burgemeester van New York. Maar de werkelijke lessen die de partij van diens kandidatuur had kunnen leren, werden gemist.</p>
<p>Mamdani werd kandidaat omdat hij een frisse wind was, die klaar was voor een gevecht tegen de gevestigde orde. Met simpele taal op social media en direct contact met veel jonge mensen, was hij niet weg te slaan uit het straatbeeld. Als volstrekte outsider kaapte hij zo de nominatie voor de neus van de kandidaat van het Democratische partijestablishment weg.</p>
<p>GroenLinks-PvdA organiseerde in juni een leiderschapsverkiezing met één kandidaat, waarmee de route naar de kandidatuur voor onverwachte outsiders was afgesloten. ‘Mamdani gaat winnen, omdat hij wél jonge mensen in zijn campagneteam heeft’, zegt een GroenLinks-PvdA-lid tijdens de bekendmaking van de verkiezingsuitslag.</p>
<p>Zelfs het talent dat wel een plekje op de kandidatenlijst bemachtigde, kreeg amper ruimte om te stralen. Esmah Lahlah, voorheen succesvol wethouder in Tilburg en nummer twee op de lijst, was volstrekt onzichtbaar in de campagne. Net als Marjolein Moorman, die de hoofdstad bij de laatste gemeenteraadsverkiezingen eigenhandig heroverde voor de sociaaldemocraten. Bij de campagne voor de Tweede Kamer werd ze geheel buiten beeld gehouden.</p>
<p>Verschillende bronnen schrijven het gebrek aan ruimte voor zijn partijgenoten in de campagne toe aan het karakter van Timmermans, die als ‘risicomijdend’ en een ‘einzelgänger’ te boek staat. Net als in Brussel omringde Timmermans zich in Den Haag met een klein clubje vertrouwelingen. Hij kon bellen met presidenten over de hele wereld, maar bleek nauwelijks in staat tot <em>small talk</em> met de eigen fractie en daarbuiten.</p>
<p>De meeste fractieleden spraken hem amper, de dagelijkse leiding lag in praktijk bij Jesse Klaver. Timmermans&#8217; gebrekkige <em>social skills</em> stonden ook de samenwerking met andere fracties in de weg. Toen VVD-lijsttrekker Dilan Yeşilgöz kort voor de start van de campagne koffie met hem ging drinken, werd ze getrakteerd op een monoloog van drie kwartier.</p>

<div class="newsletter-teaser bg-gray">
    <div class="teaser__content__container">
                    <div class="teaser__header">Blijf vrij van geest. Lees onze nieuwsbrief.</div>
        
                    <div class="teaser__text">Ontvang de beste verhalen van Vrij Nederland twee keer per week in je mail. In elke nieuwsbrief ontvang je één artikel helemaal gratis.</div>
            </div>

    <div class="teaser__btn__container">
                    <div class="teaser__btn">
                <a class="btn btn--rounded btn--white-bg" 
                    href="/service/nieuwsbrieven"
                    data-ga-category="banner-newsletter-button" 
                    data-ga-label="Blijf vrij van geest. Lees onze nieuwsbrief." 
                    data-ga-action="clicked">Ja, dit wil ik ></a>
            </div>
            </div>
</div>
<h5>Fusie</h5>
<p>Toch lag het probleem van de mislukte campagne grotendeels buiten Timmermans. Toen het kabinet-Schoof viel, zaten GroenLinks en de PvdA middenin het fusieproces dat nog niet voltooid is. ‘De partij is nog te veel de som van de twee afzonderlijke partijen. Kijk alleen al naar de naam, zegt Rooduijn. Dit beeld wordt bevestigd door een raadslid op de uitslagenavond. ‘We hebben twee identiteiten, en dus nog geen identiteit.’</p>
<p>Het is die oude identiteit die de fusiepartij nog altijd parten speelt, klinkt ook door in de woorden van de voormalige directeur van het wetenschappelijke bureau van de PvdA Tim ‘S Jongers. ‘Het kabinet-Rutte II staat nog in de geheugens van mensen gegrift. Onder bewind van de PvdA werd de afbraak van verzorgingstehuizen en de gehandicaptenzorg een feit. Jongeren kennen allemaal PvdA-minister Jet Bussemaker nog, die het leenstelsel invoerde. Ik begrijp heel goed dat de kiezer het arrogant vond dat juist Timmermans zich als premierskandidaat presenteerde.’</p>
<p>Wat resteert, is een partij die weliswaar de krachten heeft gebundeld, maar door een gebrek aan daadkracht en een zwakke campagne kwetsbaarder is geworden. Het vertrek van Timmermans lost het probleem van GroenLinks-PvdA niet op. Dat lukt alleen als de partij zich gaat bezinnen op wie ze is, en ruimte geeft aan de nieuwe generatie. Bij Timmermans lijkt dat besef nu ingedaald. Nu de rest van de oude garde nog.</p>
<div class="info-box">
<p><span style="font-family: inherit; font-weight: inherit;">We hebben het campagneteam van GroenLinks-PvdA om een reactie gevraagd. Ze hebben aangegeven niet te willen reageren. </span></p>
</div>


Missie-Timmermans was gedoemd te mislukken

Met terugwerkende kracht

<div class="info-box">
<h5>Met terugwerkende kracht</h5>
<p>Af en toe belichten we de keerpunten in een belangrijke geschiedenis.</p>
</div>
<p><img decoding="async" class="alignnone size-image_640 wp-image-891514" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2025/10/Denarius_of_Julius_Caesar_CNG-640x318.jpg" srcset="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2025/10/Denarius_of_Julius_Caesar_CNG-640x318.jpg 640w" alt="" width="640" height="318" /></p>
<h5></h5>
<h5>44 v. Chr: Het hoofd van de macht</h5>
<p>Beeldtaal door machthebbers is zo oud als de kunst zelf. De eerste vorm lijkt te beginnen in Mesopotamië, waar propaganda van aristocraten werd afgebeeld met koningshoofden. Julius Caesar was in 44 v.Chr. de eerste Romein die zijn eigen beeltenis op munten liet zetten. Als <em>dictator perpetuo</em> (dictator voor het leven) was het voor Caesar meer dan alleen geld: een stukje machtsvertoon en propaganda in je handpalm, dat in het hele Romeinse rijk en daarbuiten dagelijks van hand naar hand werd overgedragen. Waar keizers zichzelf later als vanzelfsprekend zouden afbeelden op munten, was dit revolutionair en arrogant, en vreesde men dat het een eerste stap was richting Julius Caesar als koning. Op de munt zien we Caesar met een dikke bos haar, waarmee zijn in werkelijkheid kalende hoofd goed verborgen bleef. Een wijkende haarlijn bleek toen al taboe (tip: google ‘Julius Caesar haarlijn’). Caesar werd een maand na het verschijnen van de munt vermoord. Dat de munt de tand des tijds doorstond, toont misschien wel de grootste paradox van politieke beeldtaal: macht vergaat, maar het beeld blijft.</p>
<p><img decoding="async" class="alignnone size-image_1280 wp-image-891517" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2025/10/DeWit-1280x1216.jpg" srcset="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2025/10/DeWit-640x608.jpg 640w, https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2025/10/DeWit-1280x1216.jpg 1280w" alt="" width="1280" height="1216" /></p>
<h5>1672: De spot gedreven</h5>
<p>Botsingen tussen stadhouder prins Maurits en raadspensionaris Johan van Oldenbarnevelt zorgden voor de eerste politieke spotprenten in Nederland. Tijdens het Twaalfjarig Bestand (1609-1621) lieten beide heren anonieme prenten maken waarin de ander belachelijk werd gemaakt en publiekelijk te kijk stond. Later in de 17de eeuw werd Romeyn de Hooghe de belangrijkste propagandist, die in de broekzak van stadhouder Willem III zat. Iedereen met wie Willem III een conflict had, moest eraan geloven. Zo ook de gebroeders Cornelis en Johan de Witt, die werden afgebeeld als monsters of beesten: slangen, ratten of als groteske dierenkoppen. De spotprent was een propagandamiddel pur sang, dat, door de uitvinding van boekdrukkunst een eeuw eerder, op grote schaal verspreid kon worden. De prent was snel, scherp en genadeloos, met als doel om politieke tegenstanders uit te schakelen. De inzet van spotprenten eindigde niet alleen in ontmenselijking, maar droeg bij aan de bloedige lynchpartij van de gebroeders De Witt in 1672.</p>
<p><img decoding="async" class="alignnone size-image_640 wp-image-891518" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2025/10/Photoplay_-_1929.07_-_146_-_Lucky_Strike-640x927.png" srcset="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2025/10/Photoplay_-_1929.07_-_146_-_Lucky_Strike-640x927.png 640w" alt="" width="640" height="927" /></p>
<h5>1928: Torch of Freedom</h5>
<p>Op Paaszondag in 1929 marcheerde een groep jonge vrouwen op Fifth Avenue in New York. Tussen de deftige hoeden en zondagse jurken viel één ding op: ze staken allemaal een sigaret op. De volgende dag waren de beelden overal: de rokende vrouw als symbool van emancipatie. Het was een geregisseerde stunt van communicatiestrateeg Edward Bernays. Hij kwam als eerste met het idee om niet het product zelf aan te prijzen, maar direct in te spelen op de emoties van mensen. De sigaret werd een Torch of Freedom, in een tijd waarin roken alleen was weggelegd voor mannen. Het werkelijke doel was geen bevrijding, maar een verdubbeling van de omzet van sigarettenfabrikanten. Bernays noemde zijn werk propaganda. Zijn logica die massa’s stuurt met symboliek werd later door politieke regimes gretig overgenomen.</p>
<p><img decoding="async" class="alignnone size-image_1280 wp-image-891521" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2025/10/StalinStache-1280x931.jpg" srcset="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2025/10/StalinStache-640x465.jpg 640w, https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2025/10/StalinStache-1280x931.jpg 1280w" alt="" width="1280" height="931" /></p>
<h5>1930-1945: Persoonsverheerlijking</h5>
<p>Socialisten en communisten zagen in de jaren twintig hoe kunst kon dienen als oppositie en propaganda, in de jaren dertig pakten de fascisten het grootser aan. Camerahoeken die leiders groter lieten lijken, bioscoopfilms, radio en muziek verhieven Hitler en Mussolini tot bijna goddelijke proporties.</p>
<p>In de ideologie van het eeuwigdurende Derde Rijk stond het voortzetten van traditie centraal: realisme, boerenlandschappen, helden, arbeiders en gezinnen. Alles wat naar modernisme riekte, werd verboden of verbannen. Werk van kunstenaars als Emil Nolde, zelf overtuigd nationaalsocialist, belandde in de door nazi’s georganiseerde tentoonstelling <em>Entartete Kunst</em> (1937), waarna hem een exposeer- en verkoopverbod werd opgelegd. Ondertussen schreef hij brieven naar nazi-minister voor propaganda Joseph Goebbels om zijn trouw te bewijzen. En Leni Riefenstahl smeedde met camera- en filmtechniek esthetiek en macht tot één in films als <em>Triumph des Willens</em>. Subtiele verleiding was passé, maar massale persoonsverheerlijking van leiders als Stalin, Mao, Kim Jong Il, Hitler en Mussolini kreeg ruim baan.</p>
<p><img decoding="async" class="alignnone size-image_640 wp-image-891519" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2025/10/Affiche_CPN_1946_meer_welvaart-640x915.jpg" srcset="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2025/10/Affiche_CPN_1946_meer_welvaart-640x915.jpg 640w" alt="" width="640" height="915" /></p>
<h5>1946: De straat als strijdtoneel</h5>
<p>Na de Tweede Wereldoorlog kleurden de verkiezingen muren opnieuw. In 1946 drukte de CPN vanwege papierschaarste haar affiches op de achterkant van Amerikaanse legerkaarten. Bij de verkiezingen van 1956 werden zo’n 1,75 miljoen affiches gedrukt, bijna één op elke drie kiezers. De stad werd een galerie van kunst en politiek, waar partijen hun idealen en tegenstanders in felle kleuren verbeeldden.</p>
<p>In dit tijdperk waren affiches de belangrijkste visuele uitingsvorm van de politiek. De politieke poster die aan het eind van de Eerste Wereldoorlog opkwam en door de verzuiling groot werd, beleefde in de jaren vijftig zijn hoogtepunt. De straatwand werd een strijdtoneel; ramen, deuren en gevels hingen vol. Maar vanaf de jaren zestig begon de verschraling. Artistieke verbeelding en inhoudelijke boodschappen maakten plaats voor portretten van lijsttrekkers. Het strijdtoneel verplaatste zich naar de tv in de huiskamer.</p>
<p><img decoding="async" class="alignnone size-image_640 wp-image-891520" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2025/10/Kennedy_Nixon_debate_New_York_1960-640x523.jpg" srcset="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2025/10/Kennedy_Nixon_debate_New_York_1960-640x523.jpg 640w" alt="" width="640" height="523" /></p>
<h5>1960: Kennedy vs. Nixon</h5>
<p>Het eerste politieke televisiedebat tussen presidentskandidaten. Deze historische primeur veranderde campagnes voorgoed: mediatrainers en visagisten werden minstens zo belangrijk als de inhoud. Radioluisteraars riepen Richard Nixon uit tot winnaar: inhoudelijk sterker en overtuigender. Maar op televisie zag de kijker iets anders. John F. Kennedy oogde jonger en energieker. Zijn make-up versterkte zijn uitstraling. Nixon had geweigerd make-up te dragen, en oogde zweterig en bleek. Bovendien keek Kennedy recht de camera in, alsof hij de kijker persoonlijk toesprak. Nixon keek vooral naar Kennedy, wat hem afstandelijk maakte.</p>
<p>Met ruim 70 miljoen kijkers werd dit debat een kantelpunt: politiek succes hing voortaan niet alleen af van inhoud, maar ook van camera, licht en charisma. De eeuwenlange evolutie van politieke beeldtaal, van munt tot poster, kreeg een versnelling. Politieke tv-spots deden hun intrede, waarmee politiek tot tv-reclame verwerd. Het werd live en massaal. Politiek werd performance.</p>
<p><img decoding="async" class="alignnone size-medium wp-image-891522" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2025/10/Scherm­afbeelding-2025-09-08-om-15.10.18.png" srcset="" alt="" width="184" height="300" /></p>
<h5>2010: Social media en memes</h5>
<p>Politici kregen hun eigen zendkanaal. Iedereen kon via social media zijn eigen beelden maken en verspreiden. Politieke partijen lanceerden online talkshows en geregisseerde video’s. Jesse Klaver liet zich inspireren door Obama. Geert Wilders koos als directeur van de eenmanszaak PVV voor 140 tekens, en Twitter evolueerde tot een Derde Kamer.</p>
<p>De moderne versie van spotprenten kwam op: memes, waarmee partijen elkaar belachelijk maakten. De NCTV waarschuwde zelfs hoe memes ‘online wapens’ kunnen zijn voor extreemrechts terrorisme. Politieke beeldtaal raakte los van redacties en mediabedrijven, en belandde rechtstreeks in de feed van de kiezer. Gaandeweg gingen politici er zelf mee aan de haal. Social media hebben de politieke beeldtaal gedemocratiseerd, maar daarmee ook een verharding ingezet van het politieke debat.</p>
<figure id="attachment_891523" aria-describedby="caption-attachment-891523" style="width: 1280px" class="wp-caption alignnone"><img decoding="async" class="wp-image-891523 size-image_1280" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2025/10/TimmermansWilders-1280x720.jpg" srcset="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2025/10/TimmermansWilders-640x360.jpg 640w, https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2025/10/TimmermansWilders-1280x720.jpg 1280w" alt="Foto: Sem van der Wal / ANP" width="1280" height="720" /><figcaption id="caption-attachment-891523" class="wp-caption-text">Foto: Sem van der Wal / ANP</figcaption></figure>
<h5>2025: GroenLinks-PvdA doet aangifte voor AI-laster</h5>
<p>Door de opmars van kunstmatige intelligentie verandert het speelveld opnieuw. In een handomdraai kan iedereen eigen beelden produceren via Sora (de beeldvariant van ChatGPT). Op social media-platforms begint het te wemelen van fotorealistische beelden uit geënsceneerde werkelijkheden, met name uit extreemrechtse hoek. Zo verschijnen er op Facebook beelden van Frans Timmermans, die door twee politie-agenten in handboeien wordt afgevoerd. Het leidt tot boze reacties en enkele doodsbedreigingen. Onderzoek van <a href="https://www.volkskrant.nl/politiek/twee-pvv-kamerleden-vallen-met-nepbeelden-anoniem-timmermans-aan-groenlinks-pvda-doet-aangifte~b6958ea1/" target="_blank" rel="noopener"><em>De Volkskrant</em></a> wijst uit dat veel beelden te herleiden zijn naar een Facebookpagina die heimelijk beheerd wordt door twee PVV-Kamerleden. GroenLinks-PvdA doet aangifte van laster.</p>


Het nieuwste speeltje in een eeuwenoude propagandastrijd

Column

<p>Jarenlang is ons ingepeperd dat het niet uitmaakt wat we stemmen, als we maar gaan stemmen. Maar is dat wel zo? Juist de opkomst van die ongehoorde niet-stemmers heeft ons de afgelopen verkiezingen weinig goeds opgeleverd.</p>
<p>Het stemgedrag van ongeïnformeerden maakt onze democratie kwetsbaar. En erger, uitgerekend deze groep stemt steeds vaker tegen hun eigen belang. Mensen die voor een minimumloon werken stemmen eerder op de PVV, JA21 en zelfs de VVD, dan op een van de linkse partijen die daadwerkelijk voorstellen doen om hun lonen substantieel te verhogen.</p>
<p>Het individualisme heeft rechts een soort <em>street credibility</em> gegeven. ‘Ik ben sterk, ik red mezelf.’ Spierballentaal.</p>
<p>Marktdenken gijzelt de verkiezingen. De kiezer wil rechtser, dus de politicus verkoopt rechts. Geen partij blijkt immuun. Zelfs Rob Jetten hengelt naar de kiezer op rechts, met zijn flirt met JA21 en ‘ik kan geen regenboogzebrapad meer zien’. Het getuigt van een gebrek aan principes.</p>
<p>Dat het ‘niet uitmaakt’ wat je stemt, is dus achterhaald. Het maakt wél uit wat je stemt. Stem je op de PVV zodat de PVV een coalitie kan vormen met D66? Blijf vooral thuis. Je hebt het niet begrepen.</p>
<p>Twijfel je tussen de Partij voor de Dieren en FvD? Nee, nee, nee. Het is pijnlijk genoeg dat jouw stem evenveel waard is als de stem van mensen die wél nadenken.</p>
<p>Sta je onverschillig tegenover óf heb je een hekel aan de Grondwet of aan internationale verdragen? Blijf vooral thuis. Je sloopt onze rechtsstaat en begrijpt niet dat ook jouw rechten in het geding komen, nadat andermans rechten zijn afgepakt.</p>
<p>Begrijp me niet verkeerd. Ik wil niemand zijn of haar stemrecht ontnemen. En het klopt dat aan veel economische problemen geen gehoor is gegeven, waardoor de afslag naar een populistische agenda kort is. Maar de realiteit is ook dat sommige mensen geen flauw idee hebben wat ze in het stemhokje teweegbrengen.</p>
<p>Wie is er debet aan deze onkunde? De media, voor een deel. JA21 was, met nota bene slechts één Kamerzetel, buitensporig vaak te zien op radio en tv. Eerdmans vertolkt een slecht geïnformeerd geluid dat heus niet zo nodig gehoord hoeft te worden. Het gevolg is dat mensen ongeïnformeerde retoriek gaan napraten.</p>
<p>Toch is de kiezer óók zelf verantwoordelijk. Als je een normale baan hebt, betaalbaar wil wonen, meer wil verdienen en gesteld bent op je burgerrechten, heb je weinig te zoeken bij (extreem)rechtse partijen.</p>
<p>Sommige mensen maken de democratie kapot door eraan deel te nemen. Denk a.u.b. goed na voordat je een hokje inkleurt.</p>

<div class="newsletter-teaser bg-gray">
    <div class="teaser__content__container">
                    <div class="teaser__header">Blijf vrij van geest. Lees onze nieuwsbrief.</div>
        
                    <div class="teaser__text">Ontvang de beste verhalen van Vrij Nederland twee keer per week in je mail. In elke nieuwsbrief ontvang je één artikel helemaal gratis.</div>
            </div>

    <div class="teaser__btn__container">
                    <div class="teaser__btn">
                <a class="btn btn--rounded btn--white-bg" 
                    href="/service/nieuwsbrieven"
                    data-ga-category="banner-newsletter-button" 
                    data-ga-label="Blijf vrij van geest. Lees onze nieuwsbrief." 
                    data-ga-action="clicked">Ja, dit wil ik ></a>
            </div>
            </div>
</div>


Blijf woensdag vooral thuis

<p>Sinds kort ben ik dus officieel journalist. Zeker in tijden waar de waarheid onder druk staat, een belangrijke en eervolle baan. Toch valt mijn oog in de wittebroodsweken ook op de gebreken van de beroepsgroep.</p>
<p>Natuurlijk, we hebben een waanzinnige taak, de waarheid boven tafel krijgen, iets wat vandaag de dag belangrijker maar moeilijker is dan ooit tevoren. Gemiddeld liegen mensen twee keer per dag, volgens onderzoekers van de Erasmus Universiteit. Politici leveren graag hun bijdrage aan dat gemiddelde. Zo zei Joost Eerdmans onlangs bij Eva Jinek aan tafel dat de ‘overheid te groot is’, waarbij hij met droge ogen zei dat er ‘driehonderdduizend beleidsmedewerkers’ op ministeries werken. Een leugen die direct ontkracht werd en daarna viraal ging. In werkelijkheid bleken het twintigduizend beleidsmedewerkers te zijn. Op zo’n moment is het nuttig dat journalisten onbescheiden zijn, en lef hebben.</p>
<h5>Onbeschaamd</h5>
<p>Maar op andere momenten is die balans ver te zoeken. Journalisten zien zichzelf als eigenaar van alle verhalen, en denderen daarbij ongevraagd over grenzen, de persoonlijke leefsfeer in om jouw verhaal toe te eigenen. Vertel je onbevangen waar je dit weekend bent geweest: ‘Leuke cultuurtip voor in het blad!&#8217; Vertel over een gebeurtenis die grote impact heeft gehad op je persoonlijke leven: &#8216;Daar zou je een heel belangrijk verhaal over kunnen maken.’ De onbeschaamdheid is groot.</p>
<p>Zo kritisch als ze zich graag voordoen, zo onder de indruk en gevoelig voor autoriteit zijn ze als ze een ‘grote naam’ een vraag mogen stellen. Op de persconferentie van Donald Trump tijdens de NAVO-top eerder dit jaar in Den Haag durfden lang niet alle journalisten kritische vragen te stellen. Terwijl ondertussen Groenland bijna werd ingelijfd, de halve overheid overnight werd weggesaneerd, vluchtelingen massaal werden gedeporteerd, hielden sommigen het bij een vraag die je verwacht aan een toerist: ‘Hoe vindt u het in Nederland?’</p>
<p><span style="font-weight: 400;">
<div class="newsletter-teaser bg-gray">
    <div class="teaser__content__container">
                    <div class="teaser__header">Blijf vrij van geest. Lees onze nieuwsbrief.</div>
        
                    <div class="teaser__text">Ontvang de beste verhalen van Vrij Nederland twee keer per week in je mail. In elke nieuwsbrief ontvang je één artikel helemaal gratis.</div>
            </div>

    <div class="teaser__btn__container">
                    <div class="teaser__btn">
                <a class="btn btn--rounded btn--white-bg" 
                    href="/service/nieuwsbrieven"
                    data-ga-category="banner-newsletter-button" 
                    data-ga-label="Blijf vrij van geest. Lees onze nieuwsbrief." 
                    data-ga-action="clicked">Ja, dit wil ik ></a>
            </div>
            </div>
</div></span></p>
<p>Die fanboy-houding is een schril contrast met hoe journalisten zich tot elkaar en anderen verhouden. Moet er een wetenschapper geïnterviewd worden? Dan zijn ze er als de kippen bij om een spervuur aan betweterige vragen af te vuren. Niet in de laatste plaats om te laten zien hoeveel ze zelf van het onderwerp weten. Redacties zijn wat dat betreft net VWO-klasjes voor volwassenen. Journalisten zijn lang niet altijd bezig met hun onderwerp of de lezer, maar heel vaak ook met zichzelf en collega-journalisten. Het liefst heeft een journalist dat andere journalisten zijn stuk lezen, en het geweldig vinden.</p>
<h5>neutraal</h5>
<p>Dat journalisten elkaar de maat nemen, brengt me bij een dieper punt: journalisten die zichzelf ‘neutraal’ noemen. Ik moet denken aan Palestijnse journalisten, die minder serieus genomen worden door westerse journalisten, omdat ze niet ‘controleerbaar’ zouden zijn. Alsof buitenlandverslaggevers ook gecontroleerd moeten worden, en alsof media niet aan de lopende band klakkeloos overnemen wat Israëlische autoriteiten rapporteren. Waarheidsvinding is per definitie niet neutraal. Pretenderen dat je dat wel bent, dient alleen de status quo. Goed, u begrijpt waarom ik voor Vrij Nederland ben gaan werken.</p>
<p>Journalisten zijn onmisbaar voor de democratie. Misschien juist daarom moeten we stilstaan bij onze eigen blinde vlekken.  We hebben ons tot doel gesteld over de grenzen van de vrijheid te waken en de macht te controleren. Dan kan je niet anders dan af en toe irritant, onbescheiden en betweterig te zijn. Je moet het maar durven.</p>
<p>&nbsp;</p>


Waarom journalisten eigenlijk heel vervelende mensen zijn

<p>Extreemrechtse en centrumrechtse partijen hebben decennialang bewust en onbewust bijgedragen aan een klimaat waarin geweld legitiem lijkt. Hoewel rechtse politici van VVD, PVV, BBB, JA21 en FvD niet wisten hoe snel ze zich van het geweld moesten distantiëren, zijn het nota bene hun eigen woorden die het geweld mede mogelijk hebben gemaakt. Recent zei Wilders bij een demonstratie in Helmond: ‘Jullie zijn de baas in deze stad! Niet de burgemeester’, en in Zwolle: ‘De tijd van accepteren is voorbij.’ Die opruiende retoriek culmineerde in een gewelddadige climax tijdens de rechtsextremistische rellen in Den Haag vorig weekend.</p>
<p>Historicus en extreemrechtsonderzoeker Annelotte Janse is daarom niet verrast door de rellen. ‘Dit is geen incident, het broeit al langer’, zegt ze. Volgens Janse is wat zich zaterdag voltrok het resultaat van een langzaam opschuivend maatschappelijk en politiek klimaat. Rechtse politici ontkennen hun aandeel in het geweld, maar hebben volgens wetenschappers wel degelijk een rol. Nu woorden worden omgezet in actie, zijn rechtse politici beteuterd dat hun eigen retoriek heeft gewerkt.</p>
<h5>Groen licht</h5>
<p>‘Taal kan wel degelijk geweld uitlokken’, zegt Ruth Wodak, emeritus-hoogleraar Taalkunde en Discoursanalyses aan de Universiteit van Lancaster en schrijver van het boek <em>The politics of fear: the shameless normalization of far-right discourse</em>. Volgens haar gebeurt dat vaak subtiel: ‘Door het creëren van een scheidslijn tussen ‘wij’ en ‘zij’. Door een sfeer van gevaar op te roepen over ‘‘migranten die onze vrouwen afpakken’’ of ‘‘ons land overspoelen’’.’ Wodak vergelijkt het met nazi-propaganda van minister Goebbels, die dezelfde retoriek gebruikte.</p>
<p>Volgens Wodak zijn Wilders’ recente uitspraken in Zwolle een klassiek voorbeeld van hoe politici geweld uit kunnen lokken, zonder dat ze hoeven uit te stippelen wat er precies moet gebeuren. ‘Het is voldoende om te zeggen: ‘‘Ga maar, accepteer het niet.’’ Daarmee legitimeer je dat anderen de volgende stap zetten. Je creëert een atmosfeer waarin geweld plausibel of zelfs noodzakelijk lijkt.’</p>
<blockquote><p>Het geweld wordt niet afgekeurd, maar gebagatelliseerd</p></blockquote>
<p>Dat VVD-minister Heinen deze week zei dat hij de rellen ‘niet politiek wilde maken’, zou lachwekkend zijn als hij daarmee de democratie niet in gevaar zou brengen. ‘Juist het ontkennen dat dit politiek is, relativeert het gevaar’, zegt Wodak. ‘Daarmee wordt geweld niet afgekeurd, maar gebagatelliseerd.’ Politiek econoom Brian Burgoon aan de Universiteit van Amsterdam voegt daaraan toe: ‘Het gevolg is dat rellen zoals die van zaterdag groen licht krijgen.’</p>
<h5>Een geschiedenis van normalisering</h5>
<p>De retoriek die ten grondslag ligt aan de rellen komt niet uit de lucht vallen. In de jaren tachtig zette Hans Janmaat, voorman van de nationalistische Centrumpartij, de toon met zijn slogan ‘Eigen Volk Eerst.’ Destijds stuitten zijn uitspraken op veel verontwaardiging en vonden steun bij een kleine minderheid, maar vandaag vinden dezelfde woorden sympathie bij een grote groep kiezers – goed voor ruim een kwart van de Kamerzetels.</p>
<blockquote><p>‘Alle stapjes leiden tot het normaliseren van het extreemrechtse gedachtegoed’</p></blockquote>
<p>Ook oud-VVD fractievoorzitter Frits Bolkestein speelde in de jaren negentig in op wat Wodak de <em>strategy of fear</em> noemt, angst om controle over de eigen samenleving te verliezen: ‘We kunnen het niet meer aan’, was Bolkensteins standpunt ten aanzien van het &#8216;vreemdelingenbeleid&#8217; van toen. Pim Fortuyn duwde de deur vervolgens verder open voor het nativisme, de politieke ideologie die het belang van het ‘eigen’ volk stelt boven het belang van de elite en migranten. Daarmee plaveide hij de weg voor Geert Wilders, die in 2010 mede door de steun van het CDA in het zadel werd geholpen als gedoogpartner van het eerste kabinet Rutte.</p>
<p>‘Het zijn elke keer kleine stapjes, maar allemaal leiden ze tot het normaliseren van het extreemrechtse gedachtegoed’, zegt Janse. Denk aan de mannen met fakkels die D66-minister Sigrid Kaag bedreigden, de coronaprotesten waar extreemrechtse symboliek zijn weg naar de mainstream vond, of aan burgers die voor eigen rechter gingen spelen door aan de Duitse grens controles uit te voeren. Volgens Wilders ‘een fantastisch initiatief’, waar hij graag ‘zelf aan wil meedoen.’ ‘Als Schoof en de VVD het leger niet meteen massaal hiervoor inzetten, moeten we het zelf maar doen!’, schreef Wilders op X.</p>
<p>Politicoloog Matthijs Rooduijn van de Universiteit van Amsterdam ziet daar een sluipend en gevaarlijk proces. ‘Juist omdat er niet één moment is aan te wijzen waarop de verschuiving begon’, zegt hij. ‘Het is een glijdende schaal en dat merk je  pas op het moment dat we, zoals nu, in een versnelling zitten. Het is nu al normaal om op uiterst rechts te stemmen.’</p>
<blockquote><p>‘De vergelijking met de Capitoolbestorming in Washington in 2021 is gerechtvaardigd’</p></blockquote>
<p>&nbsp;</p>
<h5>Internationale opmars</h5>
<p>De rechtsextremistische rellen in Den Haag afgelopen weekend zijn niet alleen een explosie van geweld op straat; ze zijn symptomatisch voor de internationale opmars van fascisme. Vergelijkbare patronen zien we elders, zoals wanneer Trump zegt: ‘<em>We have to beat the hell out of radical leftist</em>’.</p>
<p>‘De vergelijking met de Capitoolbestorming in Washington in 2021 is gerechtvaardigd’, zegt Burgoon. ‘Ook daar werd links weggezet als ‘‘woke hysterie’’ en niet-menselijk.’’ De parallel met Nederland is snel getrokken, bijvoorbeeld toen Yesilgöz in 2022 tijdens de HJ Schoo-lezing woke een ‘gevaar voor de rechtsstaat’ noemde. Weliswaar hebben wij geen capitool, maar wel een Binnenhof dat doelwit werd van acties.</p>
<p>In de Verenigde Staten noemde Trump de bestormers van het Capitool ‘helden’. ‘De Nederlandse democratie is iets robuuster, vanwege het meerpartijenstelsel’, zegt Burgoon. ‘Maar ik denk wel dat we die kant op gaan. De rechtse stemmer in Amerika drukt meningen uit die overeenkomen met wat rechtse partijen hier zeggen. Het is allemaal terug te voeren op een jarenlang economisch onbehagen dat nooit echt is opgelost. Dan is de weg naar een rechts verhaal kort.’</p>
<h5><span style="font-weight: 400;">
<div class="newsletter-teaser bg-gray">
    <div class="teaser__content__container">
                    <div class="teaser__header">Blijf vrij van geest. Lees onze nieuwsbrief.</div>
        
                    <div class="teaser__text">Ontvang de beste verhalen van Vrij Nederland twee keer per week in je mail. In elke nieuwsbrief ontvang je één artikel helemaal gratis.</div>
            </div>

    <div class="teaser__btn__container">
                    <div class="teaser__btn">
                <a class="btn btn--rounded btn--white-bg" 
                    href="/service/nieuwsbrieven"
                    data-ga-category="banner-newsletter-button" 
                    data-ga-label="Blijf vrij van geest. Lees onze nieuwsbrief." 
                    data-ga-action="clicked">Ja, dit wil ik ></a>
            </div>
            </div>
</div></span></h5>
<p>&nbsp;</p>
<h5>Meritocratie</h5>
<p>Al sinds de jaren nul ervaren grote groepen Nederlanders een groeiend gevoel van onzekerheid over werk, huisvesting en sociale voorzieningen. De financiële crisis van 2008 was daarin een belangrijk moment. Terwijl banken werden gered, bleven veel mensen achter met flexibele contracten, tijdelijke banen en huisvestingsproblemen.</p>
<p>Vermeng dat met de meritocratie die sinds de millenniumwisseling ruim baan kreeg: succes is afhankelijk van persoonlijke inzet. Maar dat betekent ook: als het niet lukt, is het je eigen schuld. ‘Het creëert een rancune’, zegt Burgoon. ‘Daarvoor was men al wel sceptisch ten opzichte van migratie, maar nu was het makkelijk om te zeggen: ‘‘Het is hún schuld dat het je niet lukt.’’’</p>
<p>Die verschuiving sluit aan bij wat Ruth Wodak een <em>strategy of love</em> noemt: het idee dat ‘ons land’ beschermd moet worden tegen indringers. ‘Vaak wordt dat verbeeld in lichamelijke termen. Migranten zouden ‘‘ons lichaam binnendringen’’ of ‘‘ons infiltreren’’’, zegt Wodak.</p>
<p>Het punt is dat de PVV niet gebaat is bij het oplossen van die economische problemen. ‘Ze zijn gebaat bij boosheid en mobilisering van antidemocratische initiatieven&#8217;, zegt Burgoon. ‘Daarom kiest Wilders er ook niet voor om de meest rancuneuze manieren te ontmoedigen.’</p>
<h5>Symbolisch geweld</h5>
<p>De relschoppers sloegen niet willekeurige ruiten in. Ze kozen doelwitten met betekenis: het Binnenhof, een partijkantoor, en de politie – allemaal zichtbare vertegenwoordigers van de staat. Het geweld was daarmee vooral symbolisch.</p>
<p>‘Door die symboliek kan je duidelijk stellen dat er sprake is van een politiek motief van de rellen’, zegt hoogleraar Sociale Verandering en Conflict Jacquelien van Stekelenburg van de Vrije Universiteit Amsterdam. Alle partijleiders in Nederland gebruiken polariserende termen, blijkt uit haar onderzoek, maar er is volgens haar een belangrijk onderscheid te maken. ‘Centrumlinkse partijen en middenpartijen hanteren een agnostische stijl, waarbij ze elkaar tegenspreken, maar nog wel samen door één deur kunnen’, zegt Van Stekelenburg. ‘Wilders en Yesilgöz hanteren een antagonistische stijl, waarbij ze kwaad van anderen spreken. En juist dát discours heeft volgens de onderzoekers invloed op de mate waarin kiezers polariseren.’</p>
<blockquote><p>Politici gaan selectief om met het nemen van hun verantwoordelijkheid</p></blockquote>
<p>Een ander voorbeeld van dat antagonisme is hoe de VVD een centrumlinkse partij als GroenLinks-PvdA valselijk framet als radicaallinks. Tegelijkertijd sluit de VVD de PVV niet uit vanwege principiële, maar praktische redenen. Hierdoor schuift het politieke spectrum op naar extreemrechts, treedt rechtsstatelijke normvervaging op en neemt de kans op rellen als deze toe. Het is campagnevoeren voor dummies: als je het origineel probeert te kopiëren voor eigen gewin, versterk je vooral het origineel. ‘Hoog vertrouwen in de politiek, in elkaar en in overheid kan helpen ervoor te zorgen dat polarisatie niet wordt omgezet in conflict’, stelt Van Stekelenburg. Maar juist het vertrouwen in de overheid is de afgelopen periode beschadigd door uitspraken over ‘D66-rechters’ waarmee Wilders de onafhankelijkheid van de rechtspraak in twijfel trok, of ‘woke als gevaar van de samenleving’ (Yesilgöz).</p>
<h5>Geen incident</h5>
<p>Dat het ‘hooligans’ zouden zijn, zoals VVD-minister Van Oosten aanvankelijk zei, toont hoe selectief politici omgaan met het nemen van hun verantwoordelijkheid. Politici waren er vorige week als de kippen bij om de antifascistische beweging Antifa als ‘terroristische organisatie te bestempelen. Terwijl de Nationaal Coördinator Terrorismebestrijding en Veiligheid (NCTV) de minister direct adviseerde om de rellen ‘extreemrechts’ te noemen, duurde het 72 uur voordat hij dat uiteindelijk deed. De rellen zijn een waarschuwing: dit is wat we voortaan kunnen verwachten als de politiek ervoor kiest om niet te normeren.</p>
<p>&nbsp;</p>


Politiek zonder verantwoordelijkheid

<p>Op de voorpagina van <em>Time Magazine</em> prijkt deze maand Zohran Mamdani, de jonge, progressieve sociaaldemocraat van Oegandees-Indiase afkomst die onlangs de Democratische voorverkiezingen voor het burgemeesterschap van New York won. In november wordt zijn  winst hoogstwaarschijnlijk bezegeld tijdens de uiteindelijke verkiezing, die vrijwel altijd wordt gewonnen door de Democratische kandidaat. Het is een onverwachts sprankje hoop vanaf de andere kant van de oceaan.</p>
<p>Mamdani voerde wat hij noemde een ‘economische campagne’, met glasheldere beloftes: bevriezen van de huren,  gratis openbaar vervoer en gratis kinderopvang.<br />
Op de vraag of dat wel haalbaar en betaalbaar is, zegt hij: ‘Belastingtarieven voor miljardairs gaan omhoog’, want zo legt hij uit, miljardairs vertrekken zelden en als ze het wel doen, dan gaan ze juist vaak naar plekken met hogere belastingen. Of miljardairs bestaansrecht hebben? Hij draait het om: ‘<em>Does the working class have the right to exist?</em>’</p>
<p>Iedereen begrijpt het, en dat maakt hem razend populair. Niet alleen bij progressieven; Mamdani won in 30 procent van de plekken die eerder op Trump stemden. Direct na Trumps overwinning zocht hij juist díe wijken op. In Jamaica Hills, een wijk waar de kiezers bij de verkiezingen in 2024 nog grotendeels overstapten naar de Republikeinen, haalde Mamdani nu 84,2 procent van de stemmen. Logisch, want dwars door alle ideologieën en klassen heen willen mensen een betaalbaar bestaan.</p>
<p>Zijn overwinning komt daarom niet uit de lucht vallen. Jonge vrijwilligers gingen van deur tot deur en hij sprak mensen aan in verschillende talen. Zijn boodschap activeerde jongeren, werkenden en niet-stemmers. Het spatte van de energie en hoop.</p>
<p>Een schril contrast met zijn belangrijkste tegenstander: Andrew Cuomo, voorheen de populairste kandidaat. Terwijl Mamdani met mensen op straat stond, bleef Cuomo vasthouden aan oude strategieën. Hij verweet Mamdani onervarenheid, waarop Mamdani terugkaatste:<br />
‘Ik heb nooit vanwege een schandaal hoeven aftreden. Nooit bezuinigd op Medicaid. Nooit miljoenen dollars gestolen. Ik heb nooit vrouwen lastiggevallen die me beschuldigden van seksueel misbruik. Want ik ben jou niet<em>.</em>’</p>
<p>Mamdani won niet ondanks, maar dankzij zijn progressieve agenda. Hij weigerde het frame van zijn tegenstanders en zette zijn eigen verhaal centraal: betaalbaar leven in New York. Waar andere kandidaten zich in verkiezingsdebatten uitsloofden dat hun eerste internationale bezoek aan Israël zou zijn, antwoordde Mamdani: ‘Als de burgemeester van New York, zal ik me richten op de problemen van New Yorkers.’</p>
<blockquote><p>Nederland is klaar voor een eigen Zohran, die in tegenstelling tot Nederlandse progressievelingen, <em>unapologetically</em> progressief is</p></blockquote>
<p>Hij begrijpt de essentie van wat moderne campagnes succesvol maakt: issue-ownership. Onderzoeken laten zien dat kiezers stemmen op wie een thema geloofwaardig weet te claimen. En dat is wat Mamdani deed.</p>
<p>En dat deed hij niet alleen: hij maakte New Yorkers zelf hoofdrolspelers in zijn campagne, met straatinterviews die hij zelf voerde en met jonge mensen die op social media filmpjes plaatsen terwijl ze voor hem campagnevoeren. ‘M-A-M-D-A-N-I,<em> learn how to say it</em>’, zegt hij in antwoord op Andrew Cuomo, die zijn naam verkeerd uitspreekt, appellerend aan erkenning van een stad van migranten. Zo wordt het een overwinning niet van hemzelf, maar van alle New Yorkers.</p>
<p>Daar ligt ook een les voor Nederland.</p>
<p>Vernieuwing komt niet van oude politici, maar, zoals Mamdani laat zien, van jongeren, van mensen die in de zorg, de bouw of het onderwijs werken. Dát maakt het een beweging. In Nederland kiest links voor een nieuw verhaal, een nieuwe partij en nieuwe, of nee, dezelfde mensen. En laat ‘progressief’ D66 zich meeslepen in een rechts migratieframe. Nederland is klaar voor een eigen Zohran, die in tegenstelling tot Nederlandse progressievelingen, <em>unapologetically</em> progressief is. De vraag is of gevestigde partijen daar ruimte voor durven te maken.</p>
<p>Als het zelfs in de Verenigde Staten kan, kan het hier ook.</p>
<div class="info-box">
<p>Dit is de eerste column van onze nieuwe columnist Yasmin Ait Abderrahman (2000). Naast columns gaat zij voor Vrij Nederland verhalen schrijven over macht en sociaaleconomische onderwerpen. Voorheen was Ait Abderrahman voorzitter van FNV Jong, lid van de SER, en ze stond  voor de klas. Ze studeerde Nederlands en Sociologie.</p>
</div>
<p><span style="font-weight: 400;">
<div class="newsletter-teaser bg-gray">
    <div class="teaser__content__container">
                    <div class="teaser__header">Blijf vrij van geest. Lees onze nieuwsbrief.</div>
        
                    <div class="teaser__text">Ontvang de beste verhalen van Vrij Nederland twee keer per week in je mail. In elke nieuwsbrief ontvang je één artikel helemaal gratis.</div>
            </div>

    <div class="teaser__btn__container">
                    <div class="teaser__btn">
                <a class="btn btn--rounded btn--white-bg" 
                    href="/service/nieuwsbrieven"
                    data-ga-category="banner-newsletter-button" 
                    data-ga-label="Blijf vrij van geest. Lees onze nieuwsbrief." 
                    data-ga-action="clicked">Ja, dit wil ik ></a>
            </div>
            </div>
</div></span></p>


Waar blijft de Nederlandse Mamdani?

<p>Aan tafel bij talkshow <em>Op1</em> zit Esmah Lalah, op dat moment wethouder in Tilburg. Het is april 2021, Lalah heeft een maand lang geprobeerd te leven van een bijstandsinkomen. ‘Ik at paprikachips als avondeten om de maand door te komen’, vertelt ze. Bij de kassa in de supermarkt had ze niet genoeg geld om haar boodschappen af te rekenen.</p>
<p>Tegenover haar zit Hanny, die elke dag van een bijstandsinkomen moet rondkomen. Hanny vertelt hoe ze met haar kapotte stofzuiger achterop naar het gemeentehuis fietste. Om hem vergoed te krijgen, moest ze bewijzen dat hij stuk was – door hem ten overstaan van de gemeenteambtenaren in het stopcontact te steken. Terwijl ze het vertelt, barst ze in tranen uit.</p>
<p>De mensen aan tafel zijn aangedaan. Presentatrice Carrie ten Napel valt bij wanneer Hanny stilvalt: ‘Je hebt toen op de terugweg enorm gehuild; het is natuurlijk al zwaar genoeg om als alleenstaande moeder met twee kinderen rond te komen.’</p>
<p>Het fragment is aangrijpend. Toch wringt er iets. Hanny is hier niet zomaar iemand die in armoede leeft, ze is hier aan tafel gevraagd om het gezicht te zijn van armoede. Een gezicht dat via goed bekeken praatprogramma’s aan Nederland wordt getoond. Hoe ervaren mensen met een inkomen onder de armoedegrens dit soort optredens?</p>
<p>Vrij Nederland dook in het dominante mediadiscours over armoede, en sprak tien ervaringsdeskundigen over de manier waarop ze zichzelf op televisie vertegenwoordigd zien.</p>
<h5>Hangmat</h5>
<p class="p1">‘Het is weer iemand die eigenlijk kwetsbaar is’, zegt Stasja (59) na het zien van het <em>Op1</em>-fragment. Stasja leefde tien jaar in armoede na een vechtscheiding en een reorganisatie bij haar werkgever. Het verhaal van Hanny past naadloos in de <em>sobstory</em>: het beeld van mensen in armoede als zielig en hulpbehoevend.</p>
<p class="p1">Naast de <em>sobstory</em> is er nog een ander verhaal dat vaak wordt herkend in de media: dat van de profiteur, de uitkeringstrekker die niet wil werken en profiteert van de hardwerkende middenklasse. ‘Zoals op de verkiezingsposter met een hangmat’, vertelt Marc (61), die in 2010 in armoede belandde na het faillissement van zijn spelletjeswinkel. Hij verwijst naar een campagneposter van de VVD in Hellendoorn met de tekst: <em>Een uitkering is een lekkere hangmat</em>.</p>
<blockquote><p>Wat ontbreekt aan de dominante frames is de context waarin armoede ontstaat. Denk aan moeilijke levensgebeurtenissen, tegenslag, bureaucratie</p></blockquote>
<p class="p1">Ogenschijnlijk zijn de twee frames tegenpolen, maar het zijn de twee kanten van dezelfde medaille. Erachter schuilt het meritocratische gedachtegoed: ieders succes of falen is een persoonlijke verdienste of persoonlijke tekortkoming. De profiteur wíl niet meedoen aan deze meritocratische race – daar is hij te lui voor. In de <em>sobstory</em> hebben mensen deze race verloren – en zijn ze dus zielig.</p>
<p class="p1">Wat ontbreekt aan deze frames is de context waarin armoede ontstaat. Denk aan moeilijke levensgebeurtenissen, tegenslag, bureaucratie, oplossingen die niet aansluiten op persoonlijke problemen. Verhalen over veerkracht en creativiteit blijven buiten beeld. Informele netwerken in buurten waarbinnen mensen elkaar helpen door spullen uit te wisselen, of hoe mensen zich door hardnekkige regelgeving heen weten te werken (met alle mentale gevolgen van dien) en uit armoede komen, krijgen weinig aandacht aan talkshowtafels.</p>
<figure id="attachment_825631" aria-describedby="caption-attachment-825631" style="width: 640px" class="wp-caption alignnone"><img decoding="async" class="size-image_640 wp-image-825631" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2025/08/VVD-640x336.jpeg" srcset="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2025/08/VVD-640x336.jpeg 640w" alt="" width="640" height="336" /><figcaption id="caption-attachment-825631" class="wp-caption-text">De omstreden verkiezingsposter van de VVD in Hellendoorn</figcaption></figure>
<h5>Verdiend arm</h5>
<p>Dat mensen niet willen werken, vormt de kern van het profiteursverhaal. In een uitzending van <em>Goedemorgen Nederland</em> bij omroep WNL zegt presentatrice Welmoed Sijtsma: ‘Het grote punt is natuurlijk dat er mensen zijn die structureel gewoon niet willen [werken].’ Gert-Jan Segers, toen fractieleider van de ChristenUnie, beaamt dat: ‘Als je alleen maar op de bank zit, kom je niet tot ontplooiing.’</p>
<p>Mensen in armoede zijn zich maar al te bewust van deze framing. In vrijwel alle gesprekken zeggen mensen spontaan: ‘Ik wíl werken.’ Alsof ze zich bij voorbaat moeten vrijpleiten, ook zonder het fragment gezien te hebben.</p>
<p>Remy (61) werkte dertig jaar als dieetkok, totdat een reorganisatie en een auto-ongeluk haar in 2005 het arbeidsproces uit duwde. ‘Toen ik tegenover die man van de gemeente zat, voelde ik me zo klein. Ik heb zitten huilen, maar het interesseerde hem niks. Je durft ook niks terug te zeggen, want je denkt: straks krijg ik geen hulp.’</p>
<p>Volgens politicoloog en schrijver van het boek <em>Armoede uitgelegd aan mensen met geld</em>, Tim ’S Jongers, speelt hier het onderscheid tussen de <em>deserving</em> en <em>undeserving poor</em> een grote rol. ‘Kinderen vinden we zielig, zij verdienen onze hulp’, zegt hij. ‘Maar volwassenen? Die moeten het ‘‘gat in hun hand dichtnaaien’’, die hadden maar andere keuzes moeten maken.’</p>
<p>Het idee dat mensen ‘verdiend’ arm zijn, legitimeert de negatieve bejegening richting mensen in armoede. Het resulteert in talloze verhalen over huisbezoeken en controles. Josien Arts, politiek socioloog aan de Universiteit van Amsterdam, noemt het ‘het geweld van de verzorgingsstaat’. Volgens haar is voor sommige mensen de overheid meer een probleem dan een oplossing. Je bent in de meritocratie als persoon in armoede schuldig tot het tegendeel is bewezen.</p>
<blockquote><p>‘Hartstikke leuk, maar de helft van de mensen denkt: wat moeten we hiermee? Geef me dan een bon van 50 euro voor de Albert Heijn’</p></blockquote>
<p>Marc maakte dit mee. Na het faillissement van zijn spelletjeswinkel werkte hij voor de nieuwe eigenaar. Maar trage schuldhulp leidde tot wantrouwen van zijn baas. ‘In het begin was het nog oké, want hij kende mijn situatie’, vertelt hij. ‘Na vier jaar zat ik nog steeds niet in het traject. Dat verstoorde de relatie.’ Uiteindelijk stopte Marc met werken.</p>
<p>Het profiteursframe geeft mensen in armoede ook weinig ruimte om kritisch te zijn. ‘ASML doneert aan de Voedselbank. Eén keer hadden ze toegangskaartjes voor een<em> beach event</em> met een consumptiekaart gedoneerd’, vertelt Thea (60), die door ziekte van een bijstandsuitkering leeft. ‘Hartstikke leuk, maar de helft van de mensen denkt: wat moeten we hiermee? Geef me dan een bon van 50 euro voor de Albert Heijn. Maar als ik dat zeg, ben ik ondankbaar.’</p>
<h5>Goede intenties</h5>
<p>Media lijken als tegenhanger van het profiteursverhaal een ander narratief van armoede te willen tonen: de <em>sobstory</em>. Het is het beeld van mensen in armoede als zielig en hulpbehoevend, dat vaak wordt gepresenteerd met goede intenties, om juist empathie op te roepen.</p>
<p>Dat zien we terug in het fragment van <em>Op1</em>, met wethouder Lalah en Hanny. Het verhaal van Hanny is herkenbaar, Thea krijgt er tranen bij: ‘Ik had hetzelfde bij de tandarts, ik moest bij een andere tandarts langskomen om te bewijzen dat ik een gaatje had.’</p>
<p>’S Jongers herkent het tv-genre. ‘Het is wel wat meer educatief natuurlijk, je krijgt wat meer inzicht in het leven van ‘‘die arme mensen’’’, legt hij uit. ‘Dan zie je vaak vooroordelen bevestigd: dat ze roken, dat ze een huisdier hebben. Dat is heel schadelijk, want er wordt niet uitgelegd waarom deze mensen roken en waarom die huisdieren misschien wel een goed idee zijn.’</p>
<p>Dat wordt versterkt wanneer mensen in armoede functioneel als ‘zielig’ aan tafel zitten. Stasja beaamt: ‘Hanny is een schat, maar Hanny wordt ook gezien als een zielige vrouw. Onlangs moest zij een lezing geven. De wethouder werd aangekondigd met een hele mooie foto, net als vijf anderen. Van Hanny hadden ze een heel lelijke foto. Wat wil je daar nou mee bereiken?’</p>
<blockquote><p><em>Single stories</em> reduceren mensen tot één kenmerk. Ze zijn niet geheel onwaar, stelt ze, maar wel onvolledig. Ze laten een uitsnede van de werkelijkheid zien</p></blockquote>
<p>Schrijfster Chimamanda Ngozi Adichie waarschuwt in haar boek (en <a href="https://www.youtube.com/watch?v=D9Ihs241zeg" target="_blank" rel="noopener">TedTalk</a>) <em>The Danger of a Single Story</em> voor zogenoemde <em>single stories</em>, verhalen die mensen reduceren tot één kenmerk. Ze zijn niet geheel onwaar, stelt ze, maar wel onvolledig. Ze laten een uitsnede van de werkelijkheid zien, vaak stigmatiserend, en met verstrekkende gevolgen voor sterke denkbeelden bij mensen die zelf geen ervaring hebben met armoede.</p>
<p>Het raakt aan het mechanisme dat bekendstaat als <em>othering</em>: wanneer groepen mensen als fundamenteel ‘anders’ dan de norm worden gezien, vaak impliciet zwakker of problematischer. Het is een frame dat vooral de positie van de verteller of kijker bevestigt.</p>
<p>Zo is ook de <em>sobstory</em> een <em>single story</em>. Hanny’s verhaal is niet onwaar, het frame waarin ze verschijnt beperkt alleen tot ‘zielig’. Ze verwordt daarmee tot het prototype van deze <em>sobstory</em>.</p>
<p>Die ook nog eens genadeloos geregisseerd volgens de wetten van ‘goede televisie’ die de kijker moet ‘raken’. ‘Wij werden zelf ook door Hanny’s emotie geraakt’, zo vertelt een voormalig redacteur die meewerkte aan het item. ‘Het leek ons krachtig om aan de ene kant een bestuurder te hebben die het een maand probeerde, en Hanny die het dagelijks meemaakt’, zegt hij. ‘Aan de ene kant denk je als journalist: dit verhaal is belangrijk, dit doet ertoe, zeker bij zo’n massamedium. Lalah deed mooie dingen in Tilburg. Maar het is ingewikkeld, als je iemand uitnodigt omdat ze in de bijstand zitten, gaat het daarover. Dat je dan daarnaast ook een liefhebbende moeder bent, krijgt dan misschien niet de aandacht.’</p>
<h5>Armoede als experiment</h5>
<p>Marc kijkt naar het fragment waarin de wethouder een maand van een bijstandsinkomen probeerde te leven. ‘Ik geloof haar oprechtheid’, begint hij voorzichtig. ‘Maar om dit zo te doen… ik vind het heel tricky.’</p>
<p>Het strijkt ook Stasja tegen de haren in: ‘Waar sláát het op? Je hebt die stress niet, want je weet dat je volgende maand weer normaal kan leven. Het klopt in mijn gevoel gewoon niet.’</p>
<p>Armoede als ‘experiment’ kan gezien worden als een vorm van <em>poverty appropriation</em>: een vorm van toe-eigening van armoede waarbij het lijden van de ander tijdelijk wordt ‘geleend’, zonder de structurele realiteit te ervaren. Vaak wel met goede bedoelingen, maar de blik van een politicus of mediafiguur is tijdelijk, en vaak gericht op het eigen leerproces of publieke imago. Het maakt van armoede iets wat kan worden uitgeprobeerd.</p>
<p>Het past in een bredere trend: programma’s als <em>Steenrijk, straatarm</em>, de familie Roelvink die voor een tv-programma een week in armoede leeft, of influencers die ‘een week van 50 euro leven’ zijn ook vormen van <em>poverty appropriation</em>.</p>
<blockquote><p>‘Een gebrek aan invloed is een vorm van onderdrukking’</p></blockquote>
<p>De ervaringsdeskundige, zoals Hanny, mag haar verhaal doen, maar altijd binnen het voorgestructureerde format. De mogelijkheid om het eigen, complete en complexere verhaal te vertellen ontbreekt. Of zoals Marc zegt: ‘Dan komt ineens de beleidsmaker of politicus aan het woord, die er betekenis aan mag geven.’</p>
<p>Dat mensen zelf beperkt invloed hebben op hun narratief is ook schadelijk, volgens Arts: ‘Een gebrek aan invloed is een vorm van onderdrukking.’</p>
<h5>Naar een rijker verhaal</h5>
<p>Waar de <em>sobstory</em> begint als correctie van het profiteursverhaal, eindigt die opnieuw in een vorm van vernedering. Het vervangt wantrouwen niet door waardigheid, maar door medelijden. Beide vinden hun wortels in het meritocratisch denken, waardoor mensen in armoede in één van de twee verhalen worden gedwongen. Daartussen is weinig ruimte voor andere verhalen. Hoe gaan we dan voorbij aan het zwart-witbeeld van de profiteurs- dan wel sobstory en komen we tot een rijker, vollediger beeld van mensen in armoede?</p>
<p>‘Ik heb er moeite mee dat er niet wordt uitgegaan van de creativiteit van mensen’, zegt Marjoke (59), die haar hele leven armoede heeft gekend.</p>
<p>‘Je kan ook zeggen: met 50 euro is het me gelukt om naar de Turkse winkel en naar de markt te gaan en ik heb het kunnen sjeffen’, zegt Stasja. ‘Ik heb een heerlijke maaltijd voor mijn twee kinderen op tafel kunnen zetten. ‪Je kan echt eten maken voor weinig geld, maar je moet creatief durven denken. Dat wordt gemist.’</p>
<p>Ook Marc ziet de disconnectie met de praktijk als fundamenteel probleem. ‘Ik denk dat heel veel mensen in de politiek niet goed weten waar ze het eigenlijk over hebben. ‪Die connectie met de mensen met wie ze werken of over wie het gaat, kan je krijgen door zelf deel te nemen aan dat netwerk. Ga naar de voedselbank, en werk een paar jaar als vrijwilliger. Werk met mensen die wél uit die wereld komen.’</p>
<p>Het begint bij werkelijke nieuwsgierigheid van media en politiek, legt Marjoke uit. ‘Veel meer dan gluren bij buren. Politici en beleidsmakers moeten juist naar informele steunplekken, zoals bij een kerk of moskee toegaan, en dat ondersteunen. We hebben in Amsterdam in elk stadsdeel elke dag een gratis lunch. Dát wil ik horen in de show.’ Mensen in armoede kunnen heel veel zelf, maar zijn geholpen met mensen die met ze meedenken en wegwijs maken in regelingen en oplossingen die er zijn, stelt ze.</p>
<blockquote><p>‘Politici of onderzoekers aan talkshowtafels zouden minder over zichzelf en meer over het systeem moeten hebben’</p></blockquote>
<p>Het vraagt van politici, ambtenaren én redacties meer dan goede bedoelingen: het vraagt om langdurige betrokkenheid, samenwerking met mensen met ervaringskennis op basis van wezenlijke interesse en gelijkwaardige behandeling van alle betrokkenen en verhalen.</p>

<div class="newsletter-teaser bg-gray">
    <div class="teaser__content__container">
                    <div class="teaser__header">Blijf vrij van geest. Lees onze nieuwsbrief.</div>
        
                    <div class="teaser__text">Ontvang de beste verhalen van Vrij Nederland twee keer per week in je mail. In elke nieuwsbrief ontvang je één artikel helemaal gratis.</div>
            </div>

    <div class="teaser__btn__container">
                    <div class="teaser__btn">
                <a class="btn btn--rounded btn--white-bg" 
                    href="/service/nieuwsbrieven"
                    data-ga-category="banner-newsletter-button" 
                    data-ga-label="Blijf vrij van geest. Lees onze nieuwsbrief." 
                    data-ga-action="clicked">Ja, dit wil ik ></a>
            </div>
            </div>
</div>
<h5>Wie vertelt, bepaalt</h5>
<p>De wereld van mensen in armoede en die van mediamakers staan mijlenver van elkaar af. Slechts 5 procent van de journalisten behoort volgens de arbeidsmarktmonitor van de Nederlandse Vereniging van Journalisten tot de ‘lagere sociaaleconomische klasse’. Hoe vertel je een gelaagd verhaal als je zelf niet weet hoe het is om een inkomen onder de armoedegrens te hebben?</p>
<p>‘Journalisten en redacties moeten minder zenden, en meer luisteren’, zegt Marc. Dat begint bij een setting waarin de interviewer oprecht benieuwd is, stelt hij. Een expert of politicus mag heus aan tafel zitten voor ‘de cijfers’, maar er moet ook ruimte zijn voor de mensen om wie het gaat om hun eigen verhaal te vertellen, zonder de grenzen van een duidelijk voorgestructureerd format.</p>
<p>‘Politici of onderzoekers aan talkshowtafels zouden minder over zichzelf en meer over het systeem moeten hebben’, vult Thijs aan. ‘Zielige verhalen, wat zeggen die over het geheel der dingen? Over die onderliggende structuren zou aan tafel gepraat moeten worden.’</p>
<p>Zolang de single stories over armoede dominant zijn in de media, kunnen de mensen om wie het gaat er niet aan ontkomen. De paradox is dus dat we alleen van de<em> single stories</em> kunnen afkomen als we expliciet benoemen dat ze er zijn. Zolang de framing de realiteit bepaalt waar mensen zich toe moeten verhouden, moet die werkelijkheid benoemd worden. Alleen het erkennen van die realiteit biedt ook ruimte om uit de kaders te breken, een rijker verhaal te vertellen en zo tot een nieuwe realiteit te komen.</p>
